Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Aqrar Elm Mərkəzi

 
 
 
kimyəvi analizlər (humus, ümumi azot, karbonatlıq, pH, udulmuş əsaslar (Ca, Mg ), qranulometrik 
tərkib)  aparılmışdır. 
Ədəbiyyat  mənbələrindən  məlum  olduğu  kimi,  aparılmış  geniş  həcmli  regional-coğrafi 
tədqiqatlar  əsasında  Gəncə-Qazax  massivində  müxtəlif  mədəni  bitkilərin  əkin  dövriyyəsi  altında 
istifadə  olunan  suvarılan  və  təbii-xam  boz-qəhvəyi  (şabalıdı)  torpaqların  morfogenetik 
diaqnostikası,  təsnifatı  və  nomenklaturası  ətraflı  öyrənilmişdir  [2;4;5;7;8;9].  Həmçinin  torpaq 
örtüyünün strukturasının və elementar torpaq areallarının formalaşmasına və boz-qəhvəyi (şabalıdı) 
torpaqların  diaqnostik  göstəricilərinin  dəyişməsinə  mikrorelyefin  və  suvarmanın  təsirinin 
öyrənilməsi sahəsində son illərdə kompleks tədqiqatlar aparılmışdır [1;3;5]. Lakin, müxtəlif illərdə 
salınmış  üzüm  plantasiyalarının  suvarılan  boz-qonur  (şabalıdı)  torpaq  profilinin  morfogenetik 
quruluşu,  fiziki-kimyəvi  xüsusiyyətləri  zəif  öyrənilmişdir.  Gəncə-Qazax  massivi  Respublikanın 
qədim əkinçilik bölgəsi olub, mədəni bitkilərin əkin sahələri altında intensiv istifadə olunur. 
 Boz-qəhvəyi  torpaqların  təbii-xam  növləri  nisbətən  xırda  konturlarla  kənd  ətrafı  örüş 
sahələrində  yayılmışdır.  Bu  torpaqların  profili  aydın  differensasiya  olunmaqla  zəif  çimləşmiş 
humuslu  qatın  (AYvca=20-25sm)  formalaşması,  dənəvari-xırda  kəltənvari  struktur,  orta  illüvial-
karbonatlı  qatın    (Btca=30-50sm)  xeyli  bərkiməsi  və  kobud  topavari-kəltənvari  strukturla 
xarakterikdir.Torpaqəmələgətirən  süxurlar  nisbətən  yumşaq  lösəbənzər  karbonatlı  gillicələrdən 
ibarət olub, bəzən zəif gipsli olması ilə fərqlənir. 
Adi  boz-qəhvəyi    torpaqların  təbii-xam  növlərin  üst  qatında  (AYca=20-25sm)  humusun 
miqdarı  orta  hesabla  2,3-2,5  %  arasında  dəyişməklə,  alt  qatlarda  (Btca  +  B/Cca  =  40-80sm)     
kəskin     azalır     (0,4-0,6 %).   Azotun   miqdarı   akkumlyativ  
                                                                                                              
Gəncə-Qazax massivi təbii-xam və üzüm bitkisi altında suvarılan  boz-qəhvəyi (şabalıdı) 
torpaqların fiziki-kimyəvi
 
göstəriciləri  
Cədvəl  1. 
K
ə
si
m 
№
 
 
Genetik qatlar    
və dərinlik, sm 
H
u
mu
s,
 
%
 
 
Azot 
% 
 
C:N 
 
CaCO
3 
% 
pH su 
məhlu
-lunda 
100q torpaqda udulmuş 
əsaslar, m-ekv 
Cəmi 
Ca" 
Mg" 
Ca:M
g 
Təbii-xam adi boz qəhvəyi (şabalıdı) torpaqlar 
 
05 
   AYvca  0-15 
AYca  15-28 
Btca    28-63 
B/C ca 63-98 
Cca  98-140 
2,30 
1,85 
0,72 
 
0,66 
0,45 
 0,196 
0,182 
0,078 
t.olm. 
“-“ 
7,8 
7,1 
7,8 
- 
- 
   6,1 
   8,2 
12,4 
   10,9 
9,2 
  7,8 
  7,9 
  8,2 
    8,0 
8,1 
26,64 
24,28 
21,37 
20,55 
17,64 
20,91 
18,07 
15,20 
15,72 
12,53 
  5,73 
6,21 
6,17   
4,83 
  5,1 
   3,7 
   2,9 
   2,5 
   3,2 
2,5 
 
 
09 
  AYvca  0-16 
AYca  16-35 
Btca 35-52 
B/Cca 52-90 
Cca  90-135 
2,55 
1,92 
0,62 
0,38 
0,31 
0,248 
0,134 
0,058 
t.olm 
“-“ 
6,4 
6,5 
5,4 
- 
- 
7,8 
9,1 
15,0 
17,6 
10,5 
7,9 
8,0 
8,3 
8,2 
8,3 
27,57 
25,98 
25,17 
22,65 
20,26 
19,75 
18,80 
16,34 
15,90 
13,46 
7,8 
7,1 
8,8 
6,7 
6,8 
2,5 
2,6 
1,9 
2,3 
2,0 
Suvarılan boz-qəhvəyi (şabalıdı)  torpaqlar (1970-1990-cı illər üzüm bağları) 
04 
AYa'ca 0-20 
 AYa''ca 20-40 
Bca 40-65 
B/Cca  65-86 
Cca 86-110 
2,72 
2,32 
1,56 
0,86 
0,55 
0,224 
0,180 
0,148 
t.olm. 
“ - “ 
7,4 
8,0 
6,2 
- 
- 
9,4 
12,8 
14,9 
16,2 
17,5 
8,4 
8,5 
8,6 
8,7 
8,6 
25,02 
22,23 
23,11 
19,66 
17,14 
18,38 
16,42 
14,92 
12,88 
10,95 
6,94 
5,81 
6,19 
6,78 
6,19 
2,8 
2,9 
2,4 
1,9 
1,8 
 
20 
 
AYa'ca 0-23 
 AYa''ca 23-48 
2,84 
2,43 
0,224 
0,182 
7,4 
7,4 
8,6 
9,4 
8,3 
8,4 
28,30 
25,28 
19,92 
16,42 
8,38 
8,86 
2,4 
1,9 

---

 
 
 
Bca 48-75 
B/Cca 75-92 
Cca =92-120 
1,72 
0,74 
0,46 
0,128 
t.olm. 
“ - “ 
7,9 
- 
- 
10,3 
12,4 
12,8 
8,5 
8,5 
8,6 
26,07 
21,58 
22,61 
18,40 
15,38 
15,85 
7,67 
6,20 
6,76 
2,4 
2,5 
2,3 
Qədimdən suvarılan boz-qəhvəyi  (şabalıdı) torpaqlar (XX əsrin əvvəli üzüm bağları ) 
01 
AUa'i.z 0-25 
AUa''i.z 25-44 
A/Bica  44-62 
Bca 62-85 
Ccap 85-110 
3,28 
2,54 
1,92 
1,47 
0,60 
0,234 
0,205 
0,148 
t.olm. 
“ - “ 
7,8 
7,1 
7,8 
- 
- 
9,4 
10,7 
16,2 
14,5 
15,8 
8,2 
8,5 
8,7 
8,6 
8,6 
30,49 
28,60 
26,56 
23,14 
20,70 
23,53 
21,80 
19,38 
15,52 
12,88 
6,96 
6,67 
7,18 
7,62 
7,82 
3,4 
3,3 
2,7 
1,9 
1,8 
 
18 
AUa'i.z 0-25 
AUa''i.z 25-52 
A/Bica  52-74 
Bca 74-96 
Cca  96-120 
4,02 
3,28 
1,92 
1,63 
0,82 
0,318 
0,252 
0,146 
t.olun 
- 
8,0 
7,8 
7,9 
- 
- 
10,7 
14,1 
14,1 
19,2 
19,2 
8,1 
8,2 
8,3 
8,4 
8,5 
34,09 
31,04 
30,47 
27,52 
25,52 
24,85 
22,38 
20,07 
18,38 
16,85 
9,24 
8,66 
10,40   
9,4 
8,67 
2,7 
2,6 
1,9 
2,4 
2,3 
 
08 
AUa'i.z  0-25 
AUa''i.z 25-48 
A/Bica  48-75 
Bca  75-98 
Cca 98-125 
3,85 
3,04 
1,97 
1,38 
0,57 
0,278 
0,244 
0,165 
t.olm. 
“ - “ 
7,3 
7,5 
7,0 
- 
- 
8,6 
9,4 
12,0 
22,3 
19,3 
8,0 
8,1 
8,3 
8,1 
8,2 
31,69 
32,46 
26,52 
24,18 
22,09 
23,18 
25,06 
21,14 
18,33 
15,80 
8,81 
7,40 
5,38 
5,85 
6,29 
2,6 
3,4 
3,9 
3,1 
2,5 
 
humus  qatında  0,20-0,25  %  və  C:N  nisbəti  (6,9-7,8)  təşkil  edir.  Gözlənildiyi  kimi,  boz-qəhvəyi 
torpaqlar  səthdən  karbonatlı  olub,  CaCO
3
-ün  miqdarı  profil  üzrə  orta  hesabla  6,1-7,8  %  arasında 
dəyişməklə, maksimum miqdarı orta qatlarda (12,4-17,0 %) toplanması aydın nəzərə çarpır. Təsvir 
etdiyimiz torpaqlarda udulmuş əsasların cəmi 100q torpaqda  18-25 m-ekv təşkil edir ki, bunun da 
ən  yüksək  miqdarı  üst  akkumlyativ  humus  qatında  (23-25  m-ekv)  qeyd  olunur.  Analiz  nəticələri 
göstərir  ki,  bu  torpaqların  üst  qatı  əsasən  gillicəli  qranulometrik  tərkibə  malikdir  və  fiziki  gilin  
(<0,01mm)   miqdarı    40,3-44,7  %,  lil  hissəcikləri  (<  0,001mm)  isə  13,3-15,0  % arasında  dəyişir. 
Orta qatlarda müvafiq olaraq onların kəmiyyəti 50,6-55,8 %; 18,6-27,8 %-ə qədər yüksəlir. Bu da 
həmin  torpaqların  üst  qatlarından  hissəciklərinin  mövsimi  yuyulma  prosesinə  məruz  qaldığını 
göstərir (Cədvəl 1 və 2).  
M.P.Babayevin [2;9] qeyd etdiyi kimi, respublikanın quru bozqır zonasında çoxillik suvarma 
və intensiv aqrotexniki tədbirlər (şumlama, mineral və üzvü güb-rələrin, peyinin tətbiqi  
və  s.)  nəticəsində  torpaqların  genetik  profilində  və  fiziki-kimyəvi  xassələrində  ciddi  dəyişikliklər 
baş verir.  
Apardığımız  müqayisəli  çöl-torpaq  və  kameral-laboratoriya  tədqiqatları  əsasında  müəyyən 
edilmişdir ki, müxtəlif kənd təsərrüfatı bitkilərinin suvarma əkinçiliyində istifadə edilən torpaqlarla 
[k.4,20]  Almanlar  tərəfindən  XX  əsrin  əvvəllərində  salınmış  mədəni  üzüm  plantasiyaları  altındakı 
qədimdən  suvarılan  boz-qəhvəyi  (şabalıdı)  torpaqların  [k.1,8,18]  morfogenetik  xüsusiyyətləri  bir-
birindən  kəskin  fərqlənir.  Üzüm    plantasiyaları    altında  uzun  müddət  istifadə    olunan    qədimdən 
suvarılan boz-qəhvəyi torpaqların genetik profilində qaramtıl çalarlı tünd-boz rəngdə mədəniləşmiş 
aqroirriqasiyalı  qalın  akkumlyativ  humusu  qatın  (AU'ai.z+AU"aiz45-50sm)  formalaşması,  yaxşı 
aqreqatlaşmış  dənəvari-topavari  struktura,  optimal  bioloji  işlənmə,  illüvial  orta  qatın  (Btca=25-
30sm)  bərkiməsi  və  qranulometrik  tərkibin  nisbətən  ağırlaşması,  zəif  humus  axınlarının  aydın 
nəzərə  çarpması  və  s.  morfogenetik  əlamətlərlə  fərqlənir.  Qədimdən  suvarılan  boz-qəhvəyi 
(şabalıdı)  torpaqların  profilində  yüksək  mədəniləşmiş  qalın  aqroirriqasiyalı  akkumlyativ  humuslu 
qatın  (AUa'i.z  +AUa''i.z+A/Bcia=60-70sm)  yaranmasına  səbəb  Almanların  üzüm  plantasiyaları 
altında  uzun  illər  mütəmadi  olaraq  çoxlu  miqdarda  peyin  və  üzvü  çürüntü  qalıqların  verilməsi  və 
həmçinin əlverişli aqrotexniki tədbirlər sisteminin tətbiqi olmuşdur.  

---