Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Aqrar Elm Mərkəzi

 
 
 
Yaşlı  insanların  danışdıqlarına  görə  XX  əsrin  əvvəllərində  ətraf  kəndlərin  adamları  payız 
aylarında  arabalarla  peyin,  kül  və  hətta  öz  sahələrindən  küləşi  yığaraq  gətirib  Almanlara  ucuz 
qiymətə  satırdılar.  Almanlar  isə  həmin  peyin  və  üzvü  qalıqları  oktyabr-noyabr  aylarında  üzüm 
plantasiyalarının cərgə arasına töküb at kotanları ilə şumlayırdılar. Cərgəarası şumlamanı 2 ildən bir 
aparırdılar.  Növbəti   ildə  yaxşı  inkişaf  etmiş  ot  bitkisinin  yerüstü  hissəsi  biçilərək  heyvandarlığın 
yem  bazasını  təşkil  edir,  kök  kütləsi  isə torpaqda  üzvü  maddənin  toplanması  üçün  əlverişli  şərait 
yaradırdı.    
Analiz nəticəlirindən göründüyü kimi, qədimdən suvarılan boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpaqların 
üst əkin və əkunaltı qatlarında (AU'ai.z+AU"ai.z=45-50sm) humusun miqdarı 3,5-4,0 %-ə yüksəlir. 
Torpaq profili üzrə  humusun  dərin qatlara  
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                               
Gəncə-Qazax massivi təbii-xam və üzüm bitkisi altında suvarılan boz-qəhvəyi  
 (şabalıdı) torpaqların qranulometrik tərkibi (mütləq quru torpaqda %-lə) 
Cədvəl 2 
 
Kəsim 
№-si 
 
Genetik qatlar və 
dərinlik sm-lə 
Fraksiyaların ölçüsü mm, miqdarı % 
1,0-
0,25 
0,25-
0,05 
0,05-
0,01 
0,01-
0,005 
0,005-
0,001 
<0,001 
<0,01 
Təbii-xam adi boz qəhvəyi (şabalıdı) torpaqlar 
 
05 
AYvca  0-15 
AYca  15-28 
Btca    28-63 
B/C ca 63-98 
Cca  98-140 
12,35 
11,82 
11,78 
12,53 
13,75 
18,35 
15,18 
15,72 
11,13 
16,38 
24,20 
21,08 
19,48 
29,52 
37,48 
24,72 
19,20 
27,12 
12,58 
14,40 
8,80 
15,92 
17,27 
19,40 
13,08 
11,08 
16,20 
18,60 
19,42 
9,90 
44,60 
51,92 
53,00 
46,44 
37,38 
 
09 
AYvca    0-16 
AYca   16-35 
Btca  35-58 
B/Cca   58-90 
Cca  90-135 
2,76 
1,68 
1,37 
5,38 
4,24 
21,64 
20,92 
16,63 
24,23 
28,24 
24,92 
22,52 
26,20 
21,88 
27,32 
25,20 
26,18 
19,40 
11,44 
18,00 
12,80 
10,86 
17,40 
19,76 
11,08 
12,68 
17,84 
19,00 
17,32 
11,12 
50,68 
54,88 
55,90 
48,20 
46,20 
Suvarılan boz-qəhvəyi (şabalıdı)  torpaqlar (1970-1990-cı illər üzüm bağları)   
04 
AYa'ca 0-20 
AYa''ca 20-40 
Bca 40-65 
B/Cca  65-86 
Cca 86-110 
1,00 
1,55 
1,81 
1,99 
2,46 
16,52 
10,29 
15,27 
10,33 
16,94 
29,96 
38,68 
27,24 
31,40 
39,40 
16,24 
18,92 
12,96 
13,44 
13,60 
9,36 
7,08 
17,88 
10,60 
9,12 
26,92 
23,48 
24,84 
23,24 
18,48 
52,52 
49,48 
55,68 
47,28 
41,20 
 
20 
 
AYa'ca 0-23 
AYa''ca 23-48 
Bca 48-75 
B/Cca 75-92 
Cca =92-120 
0,41 
0,48 
0,50 
1,69 
1,38 
16,99 
15,84 
16,02 
17,07 
15,78 
16,08 
15,16 
20,76 
27,88 
35,92 
14,40 
11,60 
14,48 
12,88 
10,28 
20,36 
23,68 
17,72 
21,32 
16,92 
31,76 
33,24 
30,52 
19,16 
19,72 
66,52 
68,52 
62,72 
53,36 
46,96 
Qədimdən suvarılan boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpaqlar ( XX əsrin əvvəli üzüm bağları ) 
01 
AUa'i.z 0-25 
AUa''i.z 25-44 
A/Bica  44-62 
Bca 62-85 
Ccap 85-110 
0,85 
0,57 
0,84 
1,25 
4,14 
14,71 
15,79 
15,34 
12,87 
20,52 
3,08 
31,16 
27,12 
35,36 
26,80 
14,32 
8,12 
12,22 
9,08 
17,00 
17,12 
19,44 
18,76 
24,24 
15,52 
19,92 
24,92 
25,72 
17,20 
20,16 
51,36 
52,48 
56,70 
50,52 
52,68 
 
18 
AUa'i.z 0-25 
AUa''i.z 25-52 
A/Bica  52-74 
2,34 
0,24 
0,21 
13,98 
18,48 
17,11 
16,16 
11,40 
13,76 
10,64 
13,80 
8,32 
23,52 
26,76 
24,88 
33,36 
29,32 
35,72 
67,52 
69,88 
68,92 

---

 
 
 
Bca 74-96 
Cca  96-120 
0,25 
1,00 
15,03 
15,00 
20,48 
22,48 
4,84 
12,72 
26,92 
17,44 
32,48 
21,08 
64,24 
61,24 
 
08 
AUa'i.z  0-25 
AUa''i.z 25-48 
A/Bica  48-75 
Bca  75-98 
Cca 98-125 
1,80 
1,46 
1,93 
0,99 
3,39 
5,68 
15,90 
15,55 
14,81 
16,13 
14,64 
10,80 
11,60 
22,72 
18,76 
18,80 
22,48 
14,08 
15,72 
22,40 
18,76 
9,84 
16,60 
13,04 
9,60 
30,32 
39,52 
40,24 
32,72 
29,72 
67,88 
71,84 
70,92 
61,48 
61,72 
hərəkəti aydın nəzərə çarpır və 100-120sm dərinlikdə 1,2-1,6 % arasında dəyişir.  Bu da  yəqin ki, 
həmin torpaqların uzun müddət üzüm plantasiyaları altında istifadəsi, lilli çay suları ilə suvarılması, 
şum  altına  çoxlu  miqdarda  peyin  və  üzvü  qalıqların  verilməsi  və  əlverişli  becərmə 
texnologiyasından  istifadənin  nəticəsidir.  Bu  torpaqların  əkin  qatı  ümumi  azotla  da    yaxşı  (0,25-
0,32  %)  təmin  olunmuşdur  və  C:N  nisbəti  7,3-8,0  arasında  dəyişir.  Suvarmanın  təsirindən  torpaq 
profili  üzrə  karbonatların  səthdən  dərin  qatlara  yuyulması  istər  morfoloji  görünüşündən  istərsə  də 
analiz nəticələrindən aydın görünür. Belə ki, əkin və əkinaltı qatlarda CaCO
3
-ün miqdarı 8,4-11,7 % 
olduğu  halda,  100-140sm  dərinlikdə  onun  15,8-19,2  %-ə  qədər  yüksəlməsi  qeyd  olunur.  Bu 
torpaqlar  həmçinin  yüksək  udma  tutumuna  malik  olması  ilə  fərqlənir  və  üst  yarımmetrlik 
mədəniləşmiş  qatda  udulmuş  əsasların  cəmi  100q  torpaqda  30-36  m-ekv  təşkil  edir.  Qədimdən 
suvarılan  variantlarda  qələvi  mühiti  ilə  səciyyələnir  və  pH-ın  su  məhlulunda  kəmiyyəti  7,9-8,5 
arasında dəyişir. Orta və dərin qatlarda qələvi mühitin artması nəzərə çarpır (Cədvəl 2). 
Qədimdən suvarılan boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpaqların profili qranulometrik tərkibinə görə də 
yaxşı  differensasiya  olunmaqla  əsasən  gilli  xüsusiyyətlərə  malik-dir.  Əkin  qatında  (AUa'i.z=22-
25sm) fiziki gilin (<0,01mm) miqdarı orta hesabla 51,4-60,2%, lil fraksiyası (<0,001mm) isə 20,0-
30,3  %  arasında  dəyişir.  Əkinaltı  (AUa''i.z  =  25-50sm)  və    illüvial  orta  qatlarda  (Btca=50-80sm) 
qranulometrik  tərki-bin    xeyli  ağırlaşması    morfoloji  görünüşündən    və    analiz    nəticələrindən 
(<0,01  mm  =  65,4-71,0  %;  <0,001mm=35,7-40,2  %)  aydın  görünür.  Torpaqəmələgətirən 
çöküntülərdə isə fiziki gilin (<0,01mm=46,5-53,1 %) və lil hissəciklərinin (<0,001 mm = 17,3-25,8 
% ) xeyli azalması müşahidə olunur. 
Nəticə.  Aparılmış  müqayisəli  tədqiqatlar  əsasında  Gəncə-Qazax  massivində  üzüm 
plantasiyaları  altında  uzun  müddət  istifadə  olunan  qədimdən  suvarılan  boz-qəhvəyi  (şabalıdı) 
torpaqların genetik profilində qaramtıl çalarlı tünd-boz rəngdə mədəniləşmiş aqroirriqasiyalı qalın 
akkumlyativ  humuslu  qatın  (AU'aiz  +  AU"aiz  =  45-50  sm)  formalaşması,  yaxşı  aqreqatlaşmış 
dənəvari-topavari  struktura,  optimal  bioloji  işlənmə,  illüvial  orta  qatın  (Btca=25-30sm)  bərkiməsi 
və qranulometrik tərkibin ağırlaşması, dil şəklində zəif humus axınlarının aydın nəzərə çarpması və 
s. morfogenetik göstəricilər müəyyən edilmişdir.    
 
ƏDƏBİYYAT 
 
1.Aslanova  R.H.  Gəncə-Qazax  massivi  boz  qəhvəyi  (şabalıdı)  torpaqların  diaqnostik 
göstəricilərinə mikrorelyefin təsiri //AMEA Torp. və Aqrokimya İns-nun elmi əsər. toplusu. Bakı: 
“Elm”, 2009, cild XVIII, s.45-51. 
2.Babayev M.P., Həsənov V.H., Cəfərova Ç.M., Hüseynova S.M. Azərbaycan torpaqlarının 
morfogenetik diaqnostikası, nomenklaturası və təsnifatı. Bakı: “Elm”, 2011, 448s. 
3.  Həsənov  V.H.,  Aslanova  R.H.,  İsmayılov  B.N.  Relyefin  plastikası  metodu  əsasında 
Gəncə-Qazax  massivinin  boz-qəhvəyi  (şabalıdı)  torpaqlarının  xəritələş-dirilməsi  və  diaqnostik 
göstəricilərinin təhlili //AMEA Torp. və Aqrokimya İns-nun elmi əsər. toplusu. Bakı: “Elm”, 2011, 
cild XIX, s.118-131. 
4.  Salayev  M.E.,  Babayev  M.P.,  Cəfərova  Ç.M.,  Həsənov  V.H.  Azərbaycan  torpaqlarının 
morfogenetik diaqnostikası (azərb. və rus dillərində) Bakı: “Elm”, 2004, 202 s. 
5.  Məmmədov  Q.Ş.,  Həsənov  V.H.,  Qasımov  Ə.M.  Relyefin  plastikası  metodu  əsasında 
Ağstafaçay  hövzəsi  torpaq  örtüyü  strukturlarının  və  torpaqların  morfogenetik  diaqnostikasının 
səciyyəsi //Azərb. Torpaq. Cəmiy. əsər. Bakı: “Elm”, 2011, cild XIX, s.118-131. 

---