53
Respublikamızın Tərtər, Qobustan bölgələrindən, müxtəlif sort və növlərin qarışıq
əkinlərindən, təcrübə sahələrindən toplanılmış yumşaq buğdanın Asiya növaltısının convar.
rigidum (
speltiforme) və speltanın Asiya növaltısına dair çox müxtəlif formaları (13
növmüxtəlifliyi, 44 nümunə) və digər növlərə aid nümunələr kompleks morfobioloji
xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi, əlamət kolleksiyası, genetik mənbələrin hazırlanması üçün
Qobustan BTS-də əkilmişdir. Ən çox rast gəlinən növmüxtəliflikləri
var. duhamelianum,
var.
asialbispicatum,
var. dorofeevii,
var. asirecens,
var. subbaktiaricum olmuşdur (Cədvəl).
Azərbaycanın Tərtər və Qobustan bölgələrindən toplanmış spelta nümunələri,
Qobustan,
2012
Sıra
sayı
Növmüxtəlifliyi
Nümunələrin
sayı
Qeyd
T. spelta, subsp.
Spelta
1
var. duhamelianum
5
Azəraycanda tapılmışdır
2
var. arduini
1
---------“-----------
Convar.
kuckuckianum A.Filat. et Dorof.
3
var. asiduhamelianum
2
Azəraycanda tapılmışdır
4
var. ispharaecum
2
Azərbaycan
üçün yenidir
5
var. asialbispicatum
14
Azəraycanda tapılmışdır
6
var. dorofeevii
7
Azərbaycan üçün yenidir
7
var. asiamissum
2
Azəraycanda tapılmışdır
8
var. asirecens
3
---------“-----------
9
var. subbuldojii
1
---------“-----------
10
var. subsharkordii
2
---------“-----------
11
var. subbaktiaricum
3
---------“-----------
12
var. pseudobaktiaricum
1
---------“-----------
13
var. asicaeruleum
1
(dəni ağ)
var.nova
Cəmi:
44
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun dəstəyi, b.e.d.,
prof. N.X. Əminovun rəhbərliyi ilə 2012-ci ilin iyun-iyul aylarında Naxçıvan MR-ə 2 ekspedsiya
təşkil edilmişdir. Əsas məqsəd bölgənin düzənlik, dağətəyi və dağlıq ərazilərindən buğda
(
Triticum L.) cinsinin tetra- və heksaploid növlərinə aid nümunələrin aşkar edilməsi, areallarının
dəqiqləşdirilməsi və yenilərinin aşkar edilməsi, genofondunun toplanılması, bioekoloji
xüsusiyyətlərinin, selektiv əlamətlərin öyrənilməsi, toplanılmış materialların pasportlaşdırılması,
Abşeron və Qobustan bölgələrində biotik və abiotik faktorlara davamlılıq və aqronomik
göstəricilərinin öyrənilməsi, seçilmiş nümunələrin çoxaldılaraq Genbankda saxlanılmasının
təmin edilməsidir. Ekspedsiya dövründə Sədərək rayonu Dəhnə massivindən, Şərur rayonunun
Zeyvə-Düdəngə, Mahmudkənd, Babək rayonunun Şəkərabad, Şahbuz rayonunun Şahbuzkənd və
Arınc kəndləri tarlalarından əsl spelta və speltoid formalar tapılmışdır.
NƏTİCƏLƏR
Ədəbiyyat mənbələri və çoxillik müşahidələrimiz speltanın buğdaların, xüsusən də yumşaq
buğdanın genofondunun zənginləşdirilməsi üçün perspektiv olmasını göstərir.
54
Speltanın növarası hibridləşdirmədə tətbiq edilməsi yumşaq buğdanı yeni transqressiv,
perspektiv əlamət və gen blokları ilə təmin etməklə yeni yaradılmış sortların biotik, abiotik
faktorlara davamlılığının, məhsuldarlıq və dən keyfiyyətinin yüksəldilməsində istifadə etmək
olar.
Respublikamızda Avropa növaltısına aid genotiplər tapılmamışdır. VİR dünya
kolleksiyasında saxlanılan Azərbaycan mənşəli speltalar biomüxtəlifliyi ilə (saman və dənin
ölçüləri,
tez yetişkənlik, dənin döyülməsi və s.) seçilirlər.
Əkinçilik mədəniyyəti yüksəldikcə, elmi toxumçuluğun inkişaf etdiyinə görə buğda
tarlalarında spontan hibridlərin toplanılma ehtimalı, rastgəlmə tezliyi aşağı düşür. Ona görə də
təxirəsalınmadan müxtəlif bölgələrə ekspedisiyalar təşkil etməklə Respublikamızın buğda
genofondunu zənginləşdirmək aktual və vacibdir.
ƏDƏBİYYAT
1.
Вавилов Н.И. Происхождение и география культурных растений. Л.: Наука, 1987. -440
с.
2.
Гончаров Н.П., Кондратенко Е.Я. Происхождение, доместикация и эволюция пшениц.
Вестник ВОГиС, 2008, том 12, №1/2.
3.
Карпова Т. А
. Генетическое разнообразие вида пшеницы
Triticum spelta L. по аллелям
глиадинкодирующих локусов. Автореф. дис. на соиск. уч. ст. к.б.н. М., 2012, 24с.
4.
Культурная флора СССР /Под общ. руковод. В.Ф. Дорофеева. Т. 1. Пшеница
/Дорофеев. В.Ф., Филатенко А.А., Мигушова Э.Ф. и др. Л.: Колос, 1979. -346 с.
5.
Пшеницы мира /Дорофеев В.Ф., Удачин Р.А., Семенова Л.В. и др. Под ред. В.Ф. Доро-
феева. Сост. Р.А. Удачин. -2-е изд., пер. и доп. Л.: ВО Агропромиздат, 1987. -560 с.
6.
Мустафаев И.Д. Определитель пшениц Азербайджана. Баку: Аз. Гос. Изд., 1973. -148
с.
7.
Романова Ю.А., Губарева Н.К., Конарев А.В. и др. Исследование коллекции вида
пшеницы
T. spelta L. по полиморфизму глиадинов//Генетика, 2001, т. 37, №9, с. 1258-
1265
8.
Рустамов Х.Н., Гашимов М.Э. Внутривидовое разнообразие
Triticum spelta
L.//Исходный материал зерновых, овощных культур и проблемы селекции в условиях
южного Дагестана. СПб: Труды ВИР, 2000, Т. 158, с. 9-13.
Х. Рустамов
ВНУТРИВИДОВОЙ ПОЛИМОРФИЗМ СПЕЛЬТЫ (Triticum spelta L.)
Институт Генетических Ресурсов НАНА
Статья посвящена реликтной, пленчатой редкой гексаплоидной пшенице - спельте.
Показано место спельты в роде пшениц. На основе определителя ВИР (1979, 1980)
приведены дихотомические и табличные ключи для определения подвидов, групп
разновидностей и разновидностей пшеницы спельта. Проанализирован внутривидовой
полиморфизм по морфобиологическим признакам, ареалы распространения подвидов
спельты. Собранные спонтанные гибриды (спельтоидные мягкие пшеницы и собственно
T. spelta-всего 44 образец) посеяны в условиях необеспеченной богары (Гобустанский
ЗОС) для получения исходного материала, генетических источников и доноров по зимо- и
засухоустойчивости, потенциальной урожайности и качества зерна.
Ключевые слова: реликтная, пленчатая, редкая гексаплоидная пшеница-спельта, T.
spelta L., subsp. spelta, subsp. kuckuckianum, convar. kuckuckianum, convar. tarakanovii