Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Aqrar Elm Mərkəzi

 
 
53 
 
Respublikamızın  Tərtər,  Qobustan  bölgələrindən,  müxtəlif  sort  və  növlərin  qarışıq 
əkinlərindən,  təcrübə  sahələrindən  toplanılmış  yumşaq  buğdanın  Asiya  növaltısının  convar. 
rigidum  (speltiforme)  və  speltanın  Asiya  növaltısına  dair  çox  müxtəlif  formaları  (13 
növmüxtəlifliyi,  44  nümunə)  və  digər  növlərə  aid  nümunələr  kompleks  morfobioloji 
xüsusiyyətlərinin  öyrənilməsi,  əlamət  kolleksiyası,  genetik  mənbələrin  hazırlanması  üçün 
Qobustan  BTS-də  əkilmişdir.  Ən  çox  rast  gəlinən  növmüxtəliflikləri  var.  duhamelianum,  var. 
asialbispicatum, var. dorofeevii, var. asirecens, var. subbaktiaricum olmuşdur (Cədvəl).   
Azərbaycanın Tərtər və Qobustan bölgələrindən toplanmış spelta nümunələri, Qobustan, 
2012 
 
Sıra 
sayı 
Növmüxtəlifliyi 
Nümunələrin 
sayı 
Qeyd 
T. spelta, subsp. Spelta 
1
 
 
var. duhamelianum 
5 
Azəraycanda tapılmışdır 
2
 
 
var. arduini 
1 
---------“----------- 
Convar. kuckuckianum A.Filat. et Dorof. 
3
 
 
var. asiduhamelianum 
2 
Azəraycanda tapılmışdır 
4
 
 
var. ispharaecum 
2 
Azərbaycan üçün yenidir 
5
 
 
var. asialbispicatum 
14 
Azəraycanda tapılmışdır 
6
 
 
var. dorofeevii 
7 
Azərbaycan üçün yenidir 
7
 
 
var. asiamissum 
2 
Azəraycanda tapılmışdır 
8
 
 
var. asirecens 
3 
---------“----------- 
9
 
 
var. subbuldojii 
1 
---------“----------- 
10
 
 
var. subsharkordii 
2 
---------“----------- 
11
 
 
var. subbaktiaricum 
3 
---------“----------- 
12
 
 
var. pseudobaktiaricum 
1 
---------“----------- 
13
 
 
var. asicaeruleum  
1 
(dəni ağ) var.nova 
Cəmi: 
44 
 
 
Azərbaycan  Respublikasının  Prezidenti  yanında  Elmin  İnkişafı  Fondunun  dəstəyi,  b.e.d., 
prof. N.X. Əminovun rəhbərliyi ilə 2012-ci ilin iyun-iyul aylarında Naxçıvan MR-ə 2 ekspedsiya 
təşkil  edilmişdir.  Əsas  məqsəd  bölgənin  düzənlik,  dağətəyi  və  dağlıq  ərazilərindən  buğda 
(Triticum L.) cinsinin tetra- və heksaploid növlərinə aid nümunələrin aşkar edilməsi, areallarının 
dəqiqləşdirilməsi  və  yenilərinin  aşkar  edilməsi,  genofondunun  toplanılması,  bioekoloji 
xüsusiyyətlərinin, selektiv əlamətlərin öyrənilməsi, toplanılmış materialların pasportlaşdırılması, 
Abşeron  və  Qobustan  bölgələrində  biotik  və  abiotik  faktorlara  davamlılıq  və  aqronomik 
göstəricilərinin  öyrənilməsi,  seçilmiş  nümunələrin  çoxaldılaraq  Genbankda  saxlanılmasının 
təmin  edilməsidir.  Ekspedsiya  dövründə  Sədərək  rayonu  Dəhnə  massivindən,  Şərur  rayonunun 
Zeyvə-Düdəngə, Mahmudkənd, Babək rayonunun Şəkərabad, Şahbuz rayonunun Şahbuzkənd və 
Arınc kəndləri tarlalarından əsl spelta və speltoid formalar tapılmışdır. 
 
NƏTİCƏLƏR 
 
Ədəbiyyat  mənbələri  və  çoxillik  müşahidələrimiz  speltanın  buğdaların,  xüsusən  də  yumşaq 
buğdanın genofondunun zənginləşdirilməsi üçün perspektiv olmasını göstərir.  

---

 
 
54 
 
Speltanın  növarası  hibridləşdirmədə  tətbiq  edilməsi  yumşaq  buğdanı  yeni  transqressiv, 
perspektiv  əlamət  və  gen  blokları  ilə  təmin  etməklə  yeni  yaradılmış  sortların  biotik,  abiotik 
faktorlara  davamlılığının,  məhsuldarlıq  və  dən  keyfiyyətinin  yüksəldilməsində  istifadə  etmək 
olar. 
Respublikamızda  Avropa  növaltısına  aid  genotiplər  tapılmamışdır.  VİR  dünya 
kolleksiyasında  saxlanılan  Azərbaycan  mənşəli  speltalar  biomüxtəlifliyi  ilə  (saman  və  dənin 
ölçüləri, tez yetişkənlik, dənin döyülməsi və s.) seçilirlər. 
Əkinçilik  mədəniyyəti  yüksəldikcə,  elmi  toxumçuluğun  inkişaf  etdiyinə  görə  buğda 
tarlalarında  spontan  hibridlərin  toplanılma  ehtimalı,  rastgəlmə tezliyi  aşağı  düşür.  Ona  görə  də 
təxirəsalınmadan  müxtəlif  bölgələrə  ekspedisiyalar  təşkil  etməklə  Respublikamızın  buğda 
genofondunu zənginləşdirmək aktual və vacibdir. 
 
ƏDƏBİYYAT 
 
1.
 
Вавилов Н.И. Происхождение и география культурных растений. Л.: Наука, 1987. -440 
с.
 
2.
 
Гончаров Н.П., Кондратенко Е.Я. Происхождение, доместикация и эволюция пшениц. 
Вестник ВОГиС, 2008, том 12, №1/2.
 
3.
 
Карпова Т. А. Генетическое разнообразие вида пшеницы Triticum spelta L. по аллелям 
глиадинкодирующих локусов. Автореф. дис. на соиск. уч. ст. к.б.н. М., 2012, 24с. 
4.
 
Культурная  флора  СССР  /Под  общ.  руковод.  В.Ф.  Дорофеева.  Т.  1.  Пшеница 
/Дорофеев. В.Ф., Филатенко А.А., Мигушова Э.Ф. и др. Л.: Колос, 1979. -346 с.  
5.
 
Пшеницы мира /Дорофеев В.Ф., Удачин Р.А., Семенова Л.В. и др. Под ред. В.Ф. Доро-
феева. Сост. Р.А. Удачин. -2-е изд., пер. и доп. Л.: ВО Агропромиздат, 1987. -560 с. 
6.
 
Мустафаев И.Д. Определитель пшениц Азербайджана. Баку:  Аз. Гос. Изд., 1973. -148 
с.  
7.
 
Романова  Ю.А.,  Губарева  Н.К.,  Конарев  А.В.  и  др.  Исследование  коллекции  вида 
пшеницы T. spelta L. по полиморфизму глиадинов//Генетика, 2001, т. 37, №9, с. 1258-
1265 
8.
 
Рустамов  Х.Н.,  Гашимов  М.Э.  Внутривидовое  разнообразие  Triticum  spelta 
L.//Исходный материал зерновых, овощных культур и проблемы селекции в  условиях 
южного Дагестана. СПб: Труды ВИР, 2000, Т. 158, с. 9-13. 
 
Х. Рустамов 
 
 
ВНУТРИВИДОВОЙ ПОЛИМОРФИЗМ СПЕЛЬТЫ (Triticum spelta L.)  
 
Институт Генетических Ресурсов НАНА 
 
Статья  посвящена  реликтной,  пленчатой  редкой  гексаплоидной  пшенице  -  спельте. 
Показано  место  спельты  в  роде  пшениц.  На  основе  определителя  ВИР  (1979,  1980) 
приведены  дихотомические  и  табличные  ключи  для  определения  подвидов,  групп 
разновидностей  и  разновидностей  пшеницы  спельта.  Проанализирован  внутривидовой 
полиморфизм  по  морфобиологическим  признакам,  ареалы  распространения  подвидов 
спельты.  Собранные  спонтанные  гибриды  (спельтоидные  мягкие  пшеницы  и  собственно 
T.  spelta-всего  44  образец)  посеяны  в  условиях  необеспеченной  богары  (Гобустанский 
ЗОС) для получения исходного материала, генетических источников и доноров по зимо- и 
засухоустойчивости, потенциальной урожайности и качества зерна. 
 Ключевые  слова:  реликтная,  пленчатая,  редкая  гексаплоидная  пшеница-спельта,  T. 
spelta L., subsp. spelta, subsp. kuckuckianum, convar. kuckuckianum, convar. tarakanovii 
 

---