Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Aqrar Elm Mərkəzi
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
51 II. Subsp. kuckuckianum Gökg.- Asiya speltalarının hündürlüyü 90-155 sm-dir. Yarpaqları liqulalıdır (ayanın əsasında dilcik inkişaf etmişdir), yaxud dilcik yoxdur. Sünbülləri orta uzunluqda və ya uzundur (6-20 sm), seyrək və ya sıxdır (D=11-25). Avropa speltalarına nisbətən sünbülləri az sınandır, əllə sıxdıqda, əsasən sünbülün yuxarı hissəsindən sünbülcüklərə bölünür. Bu zaman sünbül oxunun buğumu, yuxarı hissəsi ilə sünbülcüklə birlikdə qalır (pərinc tipli sınma), nadir hallarda buğum öz aşağı hissəsi ilə birlikdə sünbülcüklə qalır (spelta tipli sınma). Sünbülcük pulcuqları kürəkvari-ovaldır, düz və ya yumşaq buğda üçün xarakterik olan ensiz, çəp çiyinlidir. Sünbülcükdə 4-5 çiçək, 2-3 dən olur, dənlərin pulcuqlarla birləşməsi fərqlidir - dənlərin döyülməsi orta, yaxud çox çətindir. Dənləri yumrudan çox uzunsova qədər, enli şırımlı, şüşəvaridir [4, s.202]. Convar. kuckuckianum A.Filat. et Dorof.–Asiya növmüxtəliflikləri qrupu Pulcuqları Qılçıqları Növmüхtəliflikləri Ağ Q ır m ız ı Boz-tüstülü Qara P ul cu ğu n rə ng in də Q ar ad ır ağ qırmızı ağ qırmızı fonda fonda 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Sünbülləri inflyant (şişkin), qılçıqsızdır, pulсuqları tükсüksüzdür, dənləri ağdır + - - - - - - - vavilovii Sünbülləri şişkin, qılçıqsızdır, pulсuqları tükсüksüzdür, dənləri qırmızıdır + - - - - - - - isfaralbispicatum - + - - - - - - asiduhamelianum Sünbülləri şişkindir, qılçıqlıdır, pulсuqları tükсüksüzdür, dənləri qırmızıdır + - - - - - + - isfarobaktiaricum Sünbülləri adi tipli, qılçıqsızdır, pulсuqları tükсüksüz, dənləri ağdır + - - - - - - - isfaralbispicatum - + - - - - - - asiduhamelianum Sünbülləri adi tipli, qılçıqsızdır, pulсuqları tükсüksüzdür, dənləri qırmızıdır + - - - - - - - asialbispicatum - + - - - - - - dorofeevii - - + - - - - - jakubzineri - - - + - - - - thumanianii - - - - + - - - marinae - - - - - + - - asiamissum Sünbülləri adi tipli, qılçıqsızdır, pulсuqları tükсüksüz, dənləri ağdır + - - - - - - - isfaralbispicatum - + - - - - - - asiduhamelianum Sünbülləri adi tipli, qılçıqsızdır, pulсuqları tükсüklüdür, dənləri qırmızıdır + - - - - - - - asirecens - + - - - - - - asineglectum - - + - - - - - grizeoturanorecens - - - - + - - - mupuluniru - - - - - + - - Turanalefeldii Sünbülləri qılçıqlıdır, pulсuqları tükсüksüzdür, dənləri ağdır + - - - - - + - subbuldojii + - - - - - - + pseudobuldojii - + - - - - + - mustaphaevii - - + - - - - + karabachicum - - - - + - - + flaksbergeri Sünbülləri qılçıqlıdır, pulсuqları tükсüksüzdür, dənləri qırmızıdır + - - - - - + - subbaktiaricum + - - - - - - + pseudobaktiaricum 52 - + - - - - + - subsharkordii - + - - - - - + pseudosharkordii - - + - - - - + samuricum - - - + - - - + shemachinicum - - - - - + - + sinakajae Sünbülləri qılçıqlıdır, pulсuqları tükсüklüdür, dənləri ağdır + - - - - - + - asialbivelutinum + - - - - - - + tashausicum - + - - - - + - arpurunal Sünbülləri qılçıqlıdır, pulсuqları tükсüklüdür, dənləri qırmızıdır + - - - - - - + schaartusicum - + - - - - + - asirubrivelutinum - - + - - - - + zhukovskyi - - - + - - - + menabdii - - - - + - - + dekaprelevichii - - - - - + - + asicaeruleum Asiya speltasını ilk dəfə F. Alefeld, Həmədan dağlarından A.Michaux tərəfindən toplanılmış bitkilərdən təsvir etmiş, onu speltanın bütün mədəni növmüхtəlifliklərinin yeganə yabanı əcdadı hesab etmişdir. Bundan başqa, bu növaltıya aid nümunələr İranda (d.s. 2300-2500 m hündürlükdə, Şehre-Kord şəhərinin ətrafında), İrakda, Cənubi Qafqazda (dağətəyi ərazilərdə, mürəkkəb botaniki tərkibə malik populyasiyalardan) və Orta Asiyada, yumşaq buğda əkinlərindən (İsfara çayının vadisində təmiz əkinlərinə rast gəlinmişdir) tapılmışdır. Buğda növlərinin dəyişkənliyinin parallelizmi Asiya növaltısını 2 növmüxtəlifliyi qrupuna bölməyə imkan verir: convar. kuckuckianum Gökg. və convar. tarakanovii A.Filat. et Dorof. [4, s.203]. 1. Yarpaq ayaları liqulaya malikdir ................................ convar. kuckuckianum A.Filat. et Dorof. + Yarpaq liqulasızdır (dilcik və qulaqcıqlar yoxdur)...........convar. tarakanovii A.Filat. et Dorof. Naxçıvan MR (Babək, Şərur), Şuşa, Laçın, Qəbələ, Göygöl, Goranboy, Kəlbəcər, İsmayıllı, Şamaxı, Zaqatala, Quba, Qusar, Xaçmaz, Masallı rayonlarından Asiya speltasına aid 25 növmüхtəlifliyi toplanılmışdır [4, 204-208; 6, s.74-76]. Dənin endosperminin ehtiyat zülalları-qliadinlərdən marker kimi istifadə etməklə VİR kolleksiyasında saxlanılan 170 spelta nümunəsi genetik qiymətləndirilmiş, elektroforetik spektrlərə əsasən speltanın növdaxili polimorfizmi aşkar edilmişdir. Spektrlərin oxşarlıq dərəcəsinə görə speltanın növdaxili qrupları yaradılmış və kolleksiyanın genetik strukturizasiyası aparılmışdır [7]. Ümumrusiya Bitkiçilik İnstitutunun (VİR) Dağıstan Təcrübə Stansiyasında dünya buğda kolleksiyasının speltaya aid 160 nümunəsinin morfobioloji əlamətlərə görə növdaxili biomüxtəlifliyi öyrənilmiş və aşağıdakı nəticələr alınmışdır: speltanın Avropa və Asiya növaltıları arasında hundürlüyə, sünbül altlığına- pedicle (yelkən yarpaqdan sünbülə qədər məsafə) və 1000 dənin kütləsinə görə etibarlı fərqlər müşahidə edilmişdir; birinci 2 əlamətə görə maksimum göstərici Asiya növaltısında (k-45366, Azərbaycan) tapılmışdır; Avropa növaltısında yüksək boylu genotiplərin daha çox olmasına baxmayaraq onlar yatmaya daha davamlıdırlar; Asiya növaltısı genotipləri dənin iriliyinə, tez sünbülləməyə və dənin daha yaxşı döyülməsinə görə seçilmişlər; sünbülün uzunluğu, sünbülcüklərin və dənlərin miqdarına görə fərqlər etibarlı olmamışdır; hər 2 növaltısında bitkilərin hundürlüyü və sünbülcüklərin miqdarına görə variasiya çox aşağı olmuşdur, digər əlamətlərin variasiyası isə orta dərəcədə (10-20%) olmuşdur; yalnız Asiya növaltısında sünbül altlığına (pedicle) görə yüksək variasiya (31,8%) müşahidə edilmişdir [8, s.10-13]. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|