Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Aqrar Elm Mərkəzi

 
 
47 
 
2008, s.19 
3.
 
Təmrazov  T.H.  Quraqlığa  davamlılığın  və  məhsuldarlığa  görə  fərqlənən 
xarakterik  buğda  genotiplərinin  fotosintetik  funksiyası  və  əlamətləri. 
Biol.elm.nam. Diss-nın avtoreferatı. Bakı – 2004, s.23 
4.
 
Доспехов  В.А.  «Методика  полевого  опыта»  М.,  Агропромиздат.,  1985, 
351с. 
5.
 
Куперман  Ф.М.  Физиология  развития,  роста  и  органогенеза  пшеницы.  В  кн.: 
Физиология с/х. растений, М., 1969, Т.И. ст. 7-203 
6.
 
Кумаков  В.А. Физиология  яровой пшеницы М. Колос. 1980. с. 270 
7.
 
Прескотт  Дж.М.  и  др.  Болезни  и  вредители  пшеницы.  Руководство  для 
полевого определения. Алматы, 2002.141стр. 
8.
 
Marry  J.G.,  Stark  J.C.,  Brien  K.O.,  Souza  E.  Relative  sensitivity  of  spring 
wheat, grain  yield and quality parameters to moisture deficit//Grop Sci., 2001, 
41, 327-335  
 
T.Г.Tамразов 
 
ИЗМЕНЕНИЕ ПОКАЗАТЕЛЕЙ ПРОДУКТИВНОСТИ МЕСТНЫХ И 
ИНТРОДУЦИРОВАННЫХ ГЕНОТИПОВ ПШЕНИЦЫ ПОД 
ВЛИЯНИЕМ ЗАСУХИ 
 
Научно-Исследовательский Институт Земледелия 
 
Под адаптацией организма понимают процесс приспособления его строения и 
функций  к  условиям  среды.  Адаптация  достигается  с  помощью  различных 
механизмов: генетических, биохимических, физиологических, морфо анатомических 
и  др.  Знание  физиологических  основ  устойчивости  растений  позволяет 
разрабатывать как методы оценки по этому признаку, так и приемы, ее повышения. 
Для  мер  борьбы  с  повреждениями  растений  также  необходимо  понимание 
физиологических  причин  их  возникновения.  Под  действием  различных 
неблагоприятных факторов в растениях, как правило, развивается особое состояние, 
вызванное.                                         
 
Ключевые  слова:  мягкая  пшеница,  твердая  пшеница,  показатели 
продуктивности, генoтип 
 
T.H.Tamrazov 
 
iMPACT OF THE DROUGHT TO THE PRODUCTIVITY INDICATORS 
CHANGE OF LOCAL AND INTRODUCED WHEAT GENOTYPES 
 
Research Institute of Crop Husbandry 
 
As  adaptation  of  an  organism  understand  process  of  the  adaptation  of  its  structure  and 
functions  to  environment  conditions.  Adaptation  is  reached  by  means  of  various  mechanisms: 
genetic, biochemical, physiological, morpho anatomic, etc. The study of physiological bases of 
stability  of  plants  allows  to  develop  both  assessment  and  increase  methods  on  this  sign.  All 
methods  of control  require also  understanding  of  the  physiological  reasons  of  their  emergence. 
Under the influence of various adverse factors in plants the special condition called by a stress, 
develops. 
 

---

 
 
48 
 
Key words: bread wheat, durum wheat, productivity parameters, genotip 
 
 
UOT 633. 178:631.5:582:581.6+502.75 (479.24, 470.67) 
SPELTA BUĞDALARIN (Triticum spelta L.) NÖVDAXİLİ POLİMORFİZMİ 
X.N. RÜSTƏMOV 
b.ü.f.d., dosent 
 
AMEA Genetik Ehtiyatlar İnstitutu, Azərbaycan, Bakı, Azadlıq pr., 155  
[e-mail]
 
 
Məqalə  nadir,  relikt,  köynəkli  buğda  növü–spelta  buğdaya  həsr  olunmuşdur. 
Genofondun  toplanılması,  öyrənilməsi  və  pasportlaşdırılmasının  çoxillik  təcrübəsi 
əsasında  hazırlanmış  VİR  təyinedicisi  (1979,  1980)  əsasında  dixatomik  açar  və 
cədvəllərdən  istifadə  etməklə  speltanın  növaltı,  növmüxtəlifliyi  qrupları  və 
növmüxtəlifliklərinə  bölünməsi  göstərilmişdir.  Ayrı-ayrı  təsnifat  vahidlərinin 
polimorfizmi,  morfobioloji  xüsusiyyətləri  -  hündürlük,  xəstəliklərə,  yatmaya,  abiotik 
amillərə davamlılıq, həyat tərzi, məhsuldarlıq elementləri, yayılma arealları müqayisəli 
analiz  edilmişdir.  Respublikamızın  Tərtər  və  Qobustan  bölgələrindən,  müxtəlif  sort  və 
növlərin qarışıq əkinlərindən, təcrübə sahələrindən toplanılmış speltiforme və speltanın 
çox  müxtəlif  formaları  kompleks  morfobioloji  xüsusiyyətlərinin  öyrənilməsi  üçün 
Qobustan BTS-də səpilmişdir. 
 
Açar  sözlər:  nadir,  relikt,  köynəkli  spelta  buğda,  T.spelta  L.,  subsp.  spelta,  subsp. 
kuckuckianum, convar. kuckuckianum, convar. Tarakanovii 
 
Müasir  dövrdə  fərz  edilir  ki,  biotik  və  abiotik  faktorlara  davamlılığa,  təsərrüfat  qiymətli 
əlamətlərə görə mədəni buğdaların, xüsusən də yumşaq buğdanın genetik potensialı tükənmişdir. 
Elmi  seleksiyasının  müasir  mərhələsində  yaxın,  qohum  növ  və  cinslərdən,  o  cümlədən  nadir 
buğda növlərindən istifadə olunmasının aktuallığından geniş bəhs edilir. Uzaq və yaxın keçmişdə 
böyük  areala  malik  olmuş,  hazırda  adalar  şəklində,  nəsli  kəsilmək  təhlükəsi  altında  olan,  çox 
müxtəlif morfobioloji və aqronomik əlamətlərə malik nadir buğda növləri bu istiqamətdə böyük 
potensiala malikdir. Ona görə də tetra- və heksaploid nadir buğda növlərinin gen potensialının, 
növdaxili  polimorfizminin  müxtəlif  səviyyələrdə  (molekulyar  genetik-biogeosenoz) 
öyrənilməsinin  əsasında  ilkin  seleksiya  materialının,  genetik  mənbə  və  donorların  yaradılması 
aktual və perspektivdir.  
Keçmişdə Avroasiyada böyük areallara malik olmuş, hazırda isə demək olar ki, təmiz mədəni 
əkinləri olmayan, qədim, növlərdən biri də speltadır (T. spelta L.). O, yumşaq buğdaya genetik 
yaxın qohum, A
u
BD genomlu heksaploid buğdalardandır. 
Speltanın sünbülləri kobud, qaba, az və ya çox uzun, seyrəkdir, sünbül oxunun hər 10 sm-də 
(D)  14-22  sünbülcük  yerləşir.  Dəni  orta  irilikdə,  şüşəvaridir.  Həyat  tərzi  payızlıq  və  yazlıqdır. 
Spelta  bir  sıra  müsbət  əlamətlərə  malikdir:  torpaq-iqlim  şəraitinə  tələbkar  deyil,  qışa-,  həddən 
artıq  rütubətliliyə  davamlıdır,  dəndə  zülalın  miqdarı  yüksəkdir  (bəzi  nümunələrdə  24,8  %), 
çörəyi  uzun  müddət  boyatlaşmır,  qənnadı  məmulatların  hazırlanması  üçün  yararlıdır.  Mənfi 
əlamətlərindən  sünbül  oxunun  sınmasını,  dənin  çətin  döyülməsini,  məhsuldarlığın  aşağı 
olmasını,  vegetasiyasının  uzun  olmasını,  quraqlığa  davamlılığının  aşağı  olmasını  və  göbələk 
xəstəliklərinə  həssaslığını  göstərmək  olar.  Spelta  A
u
B  genomlu  tetraploid  və  A
u
BD  genomlu 
heksaploid  buğdalarla  genetik  yaxındır.  A
b
G  genomlu  tetraploid  buğdalarla  genetik  uyğunluğu 
yoxdur [5, s.55-56]. 

---