Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Aqrar Elm Mərkəzi
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
49 Relikt buğda spelta Şvabiya, İsveçrədə, nadir hallarda Urmiyada, dağlıq rayonlarda adalar şəklində yayılmışdır. Misirdə və Kiçik Asiyada qazıntı halında tapılmamışdır. Onun mənşə mərkəzini müəyyən etmək hələ də mümkün olmamışdır. Yumşaq və karlik buğdalarla genetik bağlı olduğundan, fərz etmək olar ki, Cənubi-Şərqi Asiyanın dağlıq rayonları da onun müxtəliflik və formaəmələgəlmə mərkəzidir [1, s. 48]. Fərz edilir ki, speltalar yumşaq və ya karlik buğdanın Dicoccoides seksiyasına daxil olan tetraploid növlərlə spontan hibridləşməsinin məhsuludur. Başqa sözlə, spelta polifiletik mənşəli ikincili növdür-əvvəlcə yumşaq buğda, yaxud T.compactum Host. yaranmış, onların tetraploid növlərlə spontan çarpazlaşması nəticəsində, müxtəlif məkanlarda spelta meydana gəlmişdir. Assuriya, Alp dağları, İran, Cənubi Qafqaz, Tacikistan və Türkmənistanın speltaları bir-birindən asılı olmadan yaranmışlar. A.Q. Xakimovaya (1973) görə ispan speltalarının qliadinlərinin α- zonasının elektroforetik spektri yerli pərinclərin α-zonasının komponentlərinə identikdir. Bu isə birincilərin yaranmasında pərinclərin iştirakını bir daha sübut edir. Speltanın polifiletik mənşəli olması fertilliyin bərpa olunması, hibrid xlorozu və nekrozu genlərinin coğrafi yerləşməsinin müxtəlifliyi ilə bir daha təsdiq olunmuşdur [4, s.198 ]. Uzun müddət T.spelta Avropa mənşəli hesab edilmişdir-onun polimorfizmi yalnız İberiya və Bavariya ekotipləri hesab edilirdi. Sonralar İran, Cənubi Qafqaz, Orta Asiyadan tapılmış spelta numunələri bir sıra əlamətlərə görə fərqləndiyindən Türkiyəli tritikoloq Mirza Gökgöl (1961) H. Kuckuck-un şərəfinə onu subsp. kuckuckianum Gökg.-Asiya növaltısı kimi göstərmişdir [4, s.198 ]. Bəzi təyinedicilərdə T. spelta növaltılarına bölünmədən verilmiş, T. vavilovii Jakubz. onun növaltısı kimi göstərilmişdir (Dorofeev V.F., 1966; Mustafaev İ.D, 1973) [6]. N.P. Qonçarov (2008) speltaları 2 növaltısına bölmüşdür: T. spelta L. ssp. tibetianum (Shao) N. Gontsch.və ssp. yunnanense (King ex Yen et J.L. Yang) N. Gontsch. [2]. Spelta növaltılarının təyinat açarı [4, s.198 ]: 1. Sünbülləri seyrək (D=13-22), sınandır-spontan və ya azacıq əllə sıxdıqda sünbülcüklərə bölünür. Bu zaman sünbül oxunun buğumunun aşağı hissəsi sünbülcüklə birlikdə qalır (spelta tipli sınma); Sünbülcük pulcuqları kürəkvari-ovaldır, düz və ya yuxarıya yönəlmiş enli çiyinlidir; Sünbülcükdə pulcuqlarla sıx birləşmiş 2, nadir hallarda 3 dən olur, dənlərin döyülməsi çətindir...............................................................................................................................subsp. spelta + Sünbülləri seyrək və ya sıxdır (D=11-25), subsp. spelta-ya nisbətən az sınandır. Əllə sıxdıqda və ya az hallarda öz-özünə, əsasən sünbülün yuxarısından sünbülcüklərə bölünür. Bu zaman sünbül oxunun buğumunun yuxarı hissəsi sünbülcüklə birlikdə qalır (pərinc tipli sınma), nadir hallarda buğumun aşağı hissəsi sünbülcüklə birlikdə qalır (spelta tipli sınma); Sünbülcük pulcuqları, kürəkvari-ovaldır, çiyni yumşaq buğda üçün xarakterik ensiz çəp, nadir hallarda enlidir; Sünbülcükdə 2-3 dən olur, dənlərin pulcuqlarla birləşməsi fərqlidir - dənlərin döyülməsi orta, yaxud çox çətindir................................................................................................subsp. kuckuckianum Gökg. I. Avropa növaltısı-subsp. spelta müxtəlif təsnifatlarda T. spelta L., 1753; T. zea Host., 1805; T. vulgare var.-gr. spelta Alef., 1866; T. sativum spelta Hackel, 1887; T. aestivum subsp. spelta (L.) Thell, 1918; T. aestivum L. group spelta Bowden, 1959; T. spelta subsp. europeum Dorof., 1966 kimi göstərilmişdir. Bitkilərin hündürlüyü 60-120 sm-dir. Yarpağın ayasının əsasında liqula inkişaf etmişdir. Sünbülləri uzundur (10-20 sm), çox seyrək və ya seyrəkdir (D=13-22), spontan və ya azacıq əllə sıxdıqda sünbülcüklərə bölünür. Bu zaman sünbül oxunun buğumu aşağı hissəsi ilə birlikdə sünbülcüklə birlikdə qalır. Sünbülcük pulcuqları kürəkvari-oval, düz və ya yuxarı yönəlmiş enli çiyinlidir; Sünbülcükdə pulcuqlarla sıx birləşmiş 2, nadir hallarda 3 dən olur, ona görə də dənlərin döyülməsi çətindir. Dəni eninə kəsikdə yumru-üçbucaq şəkillidir, şırım enlidir, əksərən şüşəvaridir [4, s.190]. Subsp. spelta Orta Avropanın - Almaniya (Bavariya), İsveçrə, Avstriya, Fransa, İspaniya, İtaliya və İsveçin dağlıq bölgələrində yayılmışdır, 2 ekotipə bölünmüşdür: İberiya və Bavariya. 50 İberiya speltası (T. spelta prol. ibericum Flaksb., 1935; T. spelta prol. asturicum Vav., 1964) cücərtilərinin birinci yarpağı açıq yaşıl, tükcüklüdür. Bitkilər hündür boyludur, yarpaqlanması yaxşı, samanı möhkəm, sünbülləri iridir. Qrup, bütövlükdə sarı və qonur pas xəstəliklərinə davamlıdır, yalnız yazlıq formaları məlumdur. İspaniyada (Asturiya) yayılmışdır. Bavariya speltası (T. spelta prol. allemanum Flaksb., 1935; T.spelta prol. bavaricum Vav., 1964) cücərtilərinin birinci yarpağı tünd yaşıl, adətən antosianlı, tükcüklüdür. Bitkilər orta və hündür boyludur, yarpaqlanması yaxşı, samanı möhkəm, sünbülləri nisbətən xırdadır. Qrup, bütövlükdə göbələk xəstəliklərinə davamsızdır, torpaq-iqlim şəraitinə tələbkar deyil, gec yetişəndir. Payızlıq formaları üstünlük təşkil edir [4, s.199]. Subsp. spelta – Speltanın Avropa növaltısının təyinat açarı Pulcuqları Qılçıqları Növmüхtəliflikləri Ağ Qırmızı Boz-tüstülü və ya qara Pulcuğun rəngində Qaradır 1 2 3 4 5 6 Sünbülləri qılçıqsızdır, pulсuqları tükсüksüz, dənləri qırmızıdır + - - - - album - + - - - duhamelianum - - + - - amissum Sünbülləri qılçıqsızdır, pulсuqları tükсüksüz, dənləri yaşıldır + - - - - viridalbispicatum Sünbülləri qılçıqsızdır, pulсuqları tükсüklü, dənləri qırmızıdır + - - - - recens - + - - - neglektum - - + - - alefeldii Sünbülləri qılçıqlıdır, pulсuqları tükсüksüz, dənləri qırmızıdır + - - + - arduini - + - + - vulpinum - - + - + schrenkii Sünbülləri qılçıqlıdır, pulсuqları tükсüksüz, dənləri yaşıldır + - - + - viridarduini Sünbülləri qılçıqlıdır, pulсuqları tükсüklüdür, dənləri qırmızıdır + - - + - albivelutinum - + - + - rubrivelutinum - - + - + caeruleum * Qeyd: Pulcuqların qara rəngi şəraitdən asılı olaraq fərqli olur: qırmızı fonda boz-tüstülü, yaxud qırmızı, digərlərində isə qara rəngdə - fərqlər fenotipikdir. Rənglərin boz-tüstülüdən qaraya belə kəskin keçidi speltanın Asiya növaltısında və ümumiyyətlə digər növlərdə nadir haldır. Avropa və asiya speltalarının qliadin blok komponentlərinin irsən nəslə ötürülməsi öyrənilmiş, 1 və 6-cı homoeloji xromosom qruplarının qliadinkodlaşdıran lokuslarının 86 yeni allel variantları tapılmışdır. Bu lokusların müxtəlifliyinin analizi speltanın 2 növaltısına bölünməsini təsdiq etmiş, ispan speltalarının digər avropa genotiplərindən fərqləndiyini göstərmişdir [3]. VİR dünya buğda kolleksiyasında saxlanılan spelta genotiplərinin hündürlüyü 110-160 sm arasında olmuşdur. Avropa növaltısının əksər nümunələrində (80 %) boy 121-140 sm, Asiya növaltısının 60 %-də 110-130 sm olmuşdur. Göründüyü kimi, birincilərdə yüksək boylu genotiplər daha çoxdur. Buna baxmayaraq, bu göstəriciyə görə Asiya növaltısına aid nümunə (k- 45366, Azərbaycan) maksimum göstəriciyə-160 sm malik olmuşdur [8, s.11]. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|