Azərbаycаn Rеspublikаsı Milli Tеlеviziyа və Rаdiо Şurаsı Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
9 sıradan çıxmasına səbəb olur); Vulqar və kobud leksikadan istifadə; (təfəkkürlə bağlı məsələdir – dilə olan hörmət, ona münasibət dəyişir); Qəzet ştamplarından həddən artıq istifadə; Şifahi nitqin yazıya güclü təsiri; Leksik səviyyədə – sözün istifadəsində dar mənanın işlənməsi; Müasir dövrün nəbzini tutmaq baxımından «tələsik» nitq formasının yaranması; Sosial proseslər və “elektron ünsiyyət”dən irəli gələn proses kimi dil normalarına bir çox hallarda əməl olunmaması. Göründüyü kimi, qeyd olunan məsələlər qloballaşma dövründə, demək olar ki, bütün dünyada təsadüf olunan prosesin əsas istiqamətlərindəndir. Bu gün ədəbi dil normasının müəyyənləşməsində aparıcı rola malik olan kütləvi informasiya vasitələrində və deməli, bu yükü çiynində daşıyan publisistik üslubda müşahidə olunan və dil situasiyasına təsir göstərən prosesləri izləməklə yanaşı, dövrün səciyyəvi xüsusiyyətlərindən və tələbindən irəli gələn amillərlə bağlı da diqqətli olmaq tələb olunur. Təfəkkürlə bağlı olan nitq sosial, psixoloji amillərin təsirini özündə əks etdirir. Nitqin sirayətedici təsiri müxtəlif səbəblərdən meydana gələn vahidlərin dil sistemində möhkəmlənməsinə gətirib çıxarır. Bu məqamda onu qeyd edək ki, bu vahidlər ehtiyac duyulan, dildə qarşılığı olmayan və ya mövcud variantın daha uğurlu forması ola bildiyi kimi, dilin ümumi qanunlarına zidd, dilə daxil olması məqsədəuyğun olmayan vahid də ola bilər. Məhz belə 10 arzuolunmaz proseslərin qarşısını almaq məqsədilə müasir dövrdə dil situasiyasına nəzarət məqsədilə vaxtaşırı monitorinqlərin aparılması vacibdir. Məşhur deyimdə qeyd olunduğu kimi, “danışan əkir, dinləyənlər isə toplayırlar...”. Əhatə etdiyi auditoriyanı nəzərə alsaq, Azərbaycan ədəbi dili normalarının qorunmasında və nitq mədəniyyətinin təbliğində mühüm rol oynayan televiziyalarla bağlı belə monitorinqlərin aparılması zərurəti aydın şəkildə görünür. Dövlət Proqramında kütləvi informasiya vasitələrində Azərbaycan dilinin təbliği ilə bağlı xüsusi bəndin olması (6.5.) da qeyd olunanları təsdiq edir. Nisbi sabitlik, hamı tərəfindən qəbul olunaraq geniş istifadə dairəsinə malik olma kimi xüsusiyyətlərlə səciyyələnən norma dilin daxili imkanlarına cavab verməli, ümumi qaydalara uyğunlaşmalıdır. Bu məqamda normanın ikili təbiəti meydana çıxır: bir tərəfdən sabit olan norma, digər tərəfdən tarixi kateqoriya olmaqla müəyyən dildənkənar amillərin təsiri ilə meydana çıxan digər variantla əvəzlənə bilər. Xüsusi qanunauyğunluqlara malik sistem kimi mövcud olan dilin bütün səviyyələrində − fonetik, leksik və qrammatik səviyyələrdə yazılı və şifahi nitqi tənzimləyən normalar sistemi mövcuddur. Fonetik səviyyədə normada orfoqrafik (düzgün yazı) və orfoepik (düzgün tələffüz) qaydalar mövcuddur ki, bunlar da dilin tipoloji quruluşundan, tarixi inkişaf xüsusiyyətlərindən – bir sözlə, bir sıra dildaxili və dildənkənar amillərin təsiri ilə formalaşaraq müəyyən variantların norma kimi kodlaşdırılmasına təsir göstərir. 11 Televiziyanın dilində, təbii ki, tələffüzlə bağlı normaların pozulması hallarına daha çox təsadüf olunur. Düzgün tələffüzlə bağlı sözün normativ fonem sisteminin müəyyənləşdirilməsi (orfoepiya) və fonem allofonlarının tələffüz qaydaları (orfofoniya) fərqləndirilməlidir. Orfofonik xüsusiyyətlərlə bağlı diqqət çəkən ciddi məsələlərdən biri interferensiya ilə bağlı norma pozuntusudur. Bir çox aparıcıların nitqində Azərbaycan dilinin fonemlər sistemində olmayan, yad dil elementi kimi diqqəti cəlb edən səslər müşahidə olunur. (Allahverdзiyev, id´d´ia, ratifikaцiya və s.) Bu hal xüsusilə xəbər verilişlərinin aparıcılarının nitqində diqqəti cəlb etdiyi üçün bu məsələyə daha məsuliyyətlə yanaşmağın zəruri olduğu qənaətindəyik. Fonoloji səviyyədə normadan kənara çıxma halları, əsasən: Sözdə samit səsin tələffüzü (birliydə, tutmağdır, küləy və s.); Müxtəlifsistemli dillərdən alınmış bəzi sözlərdə samitlərin fərqli səbəblərdən (yad dilin təsiri ilə − istər interferensiya, istərsə də dilimizin daxili qanunlarına zidd fonetik mövqenin meydana çıxması ilə bağlı) səhv tələffüzü (lid΄er, id΄eya, t΄exnika, koordʹinaцiya, həbər, diggət, gəza, gida, mövge və s.); Səslərin kəmiyyət baxımdan düzgün tələffüz olunmaması − ərəb dilindən alınmış sözlərdə uzun saitlərin səhv tələffüzü: (tarif [ta:rif], xiyaban [xiya:ban], xakimiyyətinin [ha:kimiyyətinin], istiqa`mətində 12 [istiqa:mətində] və s.); Vurğu (eyni΄, en r i, ol lar, gentliyinin, ΄na, dəcə, hər n ı, həmsə drlər və s.) və intonasiya ilə bağlı diqqəti cəlb edir. Bütün telekanallarda yayımlanan verilişləri əhatə edən bu nöqsanlar, demək olar ki, kiçik faiz fərqi ilə bərabər kəmiyyət göstəricisinə malikdir. Leksik normanın tələbinə görə, nitqdə fikir dəqiq ifadə olunmalı, dildə bir anlayışı əks etdirən sözlərdən ən məqsədəuyğun olanı seçilməli, fikir qısa şəkildə, yəni ən yığcam formada ifadə olunmalı, yersiz təkrarlara və “parazit” söz və ifadələrə yer verilməməlidir. Leksik səviyyədə normadan kənara çıxma halları nitqin dəqiqliyinin və düzgünlüyünün pozulması kimi meydana çıxır. Monitorinq zamanı təhlil olunan materiallar bu sahədə əsasən aşağıdakı halların üstünlük təşkil etdiyini söyləməyə əsas verir: əcnəbi vahidlərdən, alınmalardan yersiz, ehtiyac olmadığı halda istifadə; nitqi ağırlaşdıran təkrarlar; sözün mənaya uyğun olmayan istifadəsi; qeyri-dəqiq ifadələr; dialekt vahidlərindən istifadə. Lüğət tərkibinə nisbətən daha sabit sistemə malik olan qrammatik quruluş hazır modellər təqdim edir. Bu modellərdən kənaraçıxma isə qrammatik səviyyədə normanın pozulması ilə nəticələnir. Televiziya verilişlərinin dil mənzərəsi ilə bağlı müşahidələr göstərir ki, qrammatik Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|