2.2.
Ətraf mühitin qorunması uşağa məktəbəqədər
dövrdən aşılanmalıdır
Təbiətin mühafizəsi qlobal, ümumbəşəri problemdir.
Həmin problemin həll edilməsi cəmiyyətin, insanın və ətraf
mühitin qarşılıqlı fəaliyyətinin xarakteri ilə əlaqədardır.
Ölkəmizdə sənaye və kənd təsərrüfatının inkişafı ilə
əlaqədar lazımi ekoloji qaydalara əməl edilmədiyindən sənaye
tullantılan havam, torpağı, bağlan, çəmənlikləri, çiçəkləri,
çaylan, vadiləri, su hövzələrini, gölləri, hətta dənizləri
çirkləndirir, müxtəlif fəsilədən olan canlı aləmə ciddi ziyan
vurur, insanlann həyat şəraitini pisləşdirir, xüsusilə onların
səhhətinə ləkə vurur, sağlamlığını pozur. Bu məsələ ilə
43
əlaqədar olaraq ətraf mühitin çirklənməsinə qarşı mübarizə
tədbirləri genişləndirilir.
Mütəxəssislərin fikrincə, dünyada iki on böyük ekoloji
bəla mövcuddur. Biri təbiətdə anlarm azalması, ikincisi isə
meşələrin qınimasıdır. Statistik məlumata görə anlann azalması
nəticəsində yüzdən artıq çiçəklər fasiləsi məhv olmuş, Böyük
Britaniyanın ərazisi qədər qınimış meşə şahəsində isə minlərlə
biosfer komponentləri təbiətdən silinmişdir.
Təəssüflə qeyd etmək lazımdn ki, ölkəmizdəki ekoloji
bəlalann sayı o qədər artmışdır ki,, onlann sayı ağlagəlməz
sensasiyaya səbəb olmuşdur. Akademik Həsən Əliyev «Həya-
can təbili» kitabında göstərir ki, nadir ağadan, çiçəkləri, quşlan,
heyvanlan qıranlar ölkəmizi ekoloji bəlaya düçar edirlər.
Bu gün şəhər və kəndlərimizdə ağaclanınızı kəsərək
gerində firmalar, şirkətlər, özəl struktur yaradan işbazlar, kapital
toplamaq məqsədilə nadir quşlanmızı, balıqlanmızı ovlayan
brokonyerlər, gülzara bənzəyən çəmənzanımzı, bağlanmızı
məhv edərək yerində marketlər,, barlar, restoranlar, şadlıq evləri,
sexlər yaradan kommersantlar bu bəlalan gözümüzün qabağmda
bizə «bəxş» edirlər.
Elmi termin kimi ilk dəfə alman bioloqu Emest Hekkel
tərəfindən işlədilən, elmi əsası ingilis alimi Ç.Darvin tərəfindən
qoyulan ekologiya yunan sözü olub mənası eko (olikos)-ev,
yurd, məskən, loqos-təlim, elm (məskən haqqında təlim)
deməkdir.
Ç.Darvinə görə təbiətdə bütün canlılann yaşayış uğrundakı
mübarizəsi ekoloji təlimin əsasım təşkil edir. Hazırda isə ekoloji
mühit anlayışına həm təbii mühit, həm də sosial mühit,
iqtisadiyyat, texnika, texnologiya daxildir. Bildiyimiz kimi,.
insanın həyat və fəaliyyətini ətraf mühit- təbiət-cəmiyyət
sistemindən kənarda təsəvvür etmək olmaz. Bu vəhdət
pozulduqda isə ekoloji böhran baş verir. Buna görə uşaqların
ekoloji tərbiyəsini günün tələbləri səviyyəsinə qaldıniması
xüsusi aktuallıq kəsb edir.
4 4
Həqiqətən insanlann hərtərəfli düşünülməmiş tədbirləri
nəticəsində təbiətə çox zərərlər vurulmuş, müəyyən ərazilərdə
onun gözəlliyi, zənginliyi itirilmiş, bir çox sahələr səhralara
çevrilmişdir. &san təbiət qanımlarmı öyrənərək ona şüurlu təsir
göstərdikdə isə təbiəti daha da gözəlləşdirir, onun nemətlərini
artuir, təbii sərvətlərindən səmərəli istifadə edir.
Ətraf mühiti dərindən dərk etmək üçün onun haqqında
insanda elmi təsəvvürlə yanaşı, elmi bilik də olmalıdır. Belə
olmadıqda təbiətin qorunmasmda insanın düzgün mövqeyini,
rolunu'müəyyən etmək mümkün deyil. Çünki bir çox təbii
proseslərin mərkəzində bilavasitə insan durur. İnsan təbiətə əl
gəzdirdikdən sonra təbiət özü mürəkkəb prosesləri qanşdınr,
birləşdirir. Meydana çıxmış yeni prosesi insan yenidən dərk edir
və sonra onun mənbəyini axtarmağa başlayır.
Elm və texnikanın inkişaü insanlann biosferə mənfi təsirini
artırmışdır. Təbii ehtiyatlarm tükənıhesi, erroziya, havanm,
suyun, torpağın çirklənməsi, bəzi bitki və heyvan növlərinin insan
fəaliyyəti nəticəsində yoxa çıxması, bilavasitə məhv edilməsi
insanın təbiətə qeyri-münasib, mənfi təsirinin nəticəsidir. Artıq bu
gün bir sıra sahələrdə insanın təbiətə qayğısız münasibəti böhranlı
vəziyyətə çatmışdır. Ətraf mühitə fasiləsiz olaraq müxtəlif
tullantılar daxil olur, sənaye tullantılan atmosferi, suyu, torpağı
çirkləndirir, tullantı qazlar isə havanı zəhərləyir, saysız-hesabsız
maşın və mexanizmlər səs-küyü çoxaldır, müxtəlif yanacaqlardan
intensiv surətdə istifadə nəticəsində suyun, havanm temperaturu
yüksəlir. Bu faktlar onu göstərir ki, cəmiyyətin ətraf mühitə
laqeyd münasibəti müasir dövrün ən zəruri probleminə
çevrilmişdir.
Ona görə də biz ümumtəhsil məktəblərimizdə ekoloji
bəlalar haqqmda ş^agirdlərə məqsədyönlü, planlı və mütəşəkkil
surətdə məlumatlar verməliyik. Əgər gənc nəsil Sumqayıtdakı
zavodlann kimyəvi tullantılanmn törətdiyi ekoloji bəlalann
faciələrindən xəbərdar olsalar, onda gələcəkdə bu bəlalann
yaranmasına imkan verməzlər.
Təbiət indiyə qədər mövcud olanlarm, indi yaşayanlann.
45
gələcəkdə yaşayacaq insanlann mülkiyyətidir. Təbiətin
mühafizəsi sahəsində şagirdlərin mənəvi məsuliyyəti bütövlükdə
həyatın qorunmasına aid olan mənəvi məsuliyyətdir. Ona görə
gənc nəslin, xüsusilə məktəbəqədər yaşlı uşaqlann təbiətə
məhəbbət ruhunda tərbiyə etmək məktəblərimiz qarşısında duran
ən mühüm vəzifələrdən biridir.
Təbiətə insani münasibətləri, əxlaqi cəhətləri uşaqlarda
fonnalaşdırmaq üçün bu müsbət əxlaqi bilikləri vərdiş halına
keçirmək, qayğılı münasibət hissi tərbiyə etmək vacibdir.
Bu günümüzdə yaşayan və işləyən hər bir adama təbiətin
qorunması, onun sərvətlərindən qənaətçiliklə istifadə və sair
anlayışların verilməsinə elə kiçik yaşlardan başlanılmalıdır.
Çünki orta məktəbi bitirmiş şagirdin təbiəti sevən, onun
sərvətlərindən qənaətlə istifadə edən mütəxəssis olması üçün
ekoloji biliklərin böyük əhəmiyyəti vardır.
Buna görə də hər bir müəllim-tərbiyəçi uşağa ancaq qanun
və anlayışlan öyrətməklə kifayətlənməməli, onlann diqqətini
ekoloji məsələlərə də cəlb etməlidirlər. İşin bu cür aparılması
təbiətlə tərbiyənin üzvü surətdə əlaqələndirilməsi üçün geniş
zəmin hazırlayır.
Müasir dövrümüzdə torpaqlanmızm düşmən işğalı altında
olması, özəlləşdirilmiş torpaqlardan düzgün istifadə edilməməsi,
ictimai-iqtisadi işlərin miqyasının genişlənməsi şəraitində təbii
sərvətlərin qorunması və onlardan düzgün istifadə edilməməsi
ölkəmizdə ciddi ekoloji təhlükə törətməkdədir.
Respublikamızda son illər torpağın, sulann, meşələrin
mühafizəsinə, habelə digər sərvətlərin qorunmasma və onlardan
səmərəli istifadə edilməsinə diqqət xeyli azalmışdır.
Hər bir insan dövlət qanunlanna əməl etməklə yanaşı,
təbiət qanunlanna da düzgün riayət etməyə məcburdur. Çünki
təbiəti sevmək, onu qorumaq - Vətəni sevmək, onu müdafiə
etmək deməkdir.
Təbiətin respublikamıza bəxş etdiyi zəngin faydalı
qazıntılar, yerüstü və yeraltı ehtiyatlar, su, torpaq, bioloji və meşə
sərvətləri, zəngin bitki örtüyü xalqımızın milli
46
sərvətləridir.
Bu təbii sərvətlərdən düzgün istifadə edilməsi ekoloji
mühitə ziyan verən tullantıların miqdannı azaldır. |Məktəblidə
təbiətə və onun sərvətlərinə məhəbbət, qayğı bilavasitə kiçik
yaşlanndan təşəkkül tapmağa başlayır. Buna görə də məktəblərdə
ətraf mühitə, təbii sərvətlərə, təbiətin gözəlliyinə məhəbbət
ruhunda tərbiyə işi aparmaq, bitki və heyvanat aləminin
əhəmiyyətini şagirdlərə izah etmək, təbiətə qayğı hissini bacanqla
aşılamaq diqqət mərkəzində olmalıdır. |
İnsan-təbiət probleminin vahid yolu haçalanmış, vəzifə
ikiləşmişdir. İki əsas fəaliyyət xətti meydana çıxmışdır. Əgər
əvvəllər təbiəti daha yaxşı öyrənmək, onun sirləri aləminə
dərindən nüfuz etmək yeganə bəşəri məqsəd idisə, indi bununla
yanaşı təiətin qorunması, onun «hüquqlarının» müdafiə edilməsi
zamanın ən aktual məsələlərindən birinə çevrilmişdir.
Təbiətə və onun sərvətlərinə insanın təsirinin xarakteri
onun hazırlığından, tərbiyəsindən, əqidəsindən, inamından, bir
sözlə əsil vətəndaş olmasından asılıdır. Elə bu səbəbdən də
məktəblərimizin təlim-tərbiyə vəzifələri sırasında təbiəti
mühafizə tərbiyə.si özünəməxsus yerlərdən birini tutmalı,
şagirdlərə ekoloji məzmunlu biliklər verilməli, onlara ekoloji
tərbiyənin aşılanmasına diqqət artınlmalıdır.
Tərbiyəçi əgər ekoloji tərbiyə işini müasir tələblər əsasında
qurarsa, onda uşaqlar ekologiya və təbiətin mühafizəsi kimi
mühüm vəzifələrin həyata keçirilməsində fəal iştirak edərlər.
Ekoloji tərbiyə hər şeydən əvvəl elmlərin əsaslan
öyrədilərkən aşılanır. Tərbiyə prosesində şagirdlərdə Vətənin
təbiətinə sonsuz məhəbbət hissi tərbiyələndirmək üçün böyük
imkanlar vardır.
Təbiətlə rəftann əsasını xeyirxahlıq, qayğıkeşlik, həssaslıq,
ədalətlilik kimi yüksək əxlaqi keyfiyyətlər təşkil edir. Ona görə
də bu keyfiyyətlərin tərbiyəsinə mühüm diqqət yetirilməlidir.
r Bağçada tərbiyəçi yeri düşdükcə məşğələdə təbiətin insana
göstərdiyi mənəvi-estetik təsiri də izah etməlidir.
47
Meşələrin, yaşıllıqlann, çaylann, dağlann və sairin gözəlliyi,
rəngarəngliyi uşaqlarda təbiətə qarşı qayğı hissi yaradır, j I
Təbiətə təşkil olunmuş ekskursiyalar zamanı uşaqıann topladığı
bitki toxumlanndan kolleksiya düzəldir və onlardan məşğələ
prosesində əyani vasitə kimi istifadə edilir. Toplanmış toxumlann
müəyyən hissəsi bağçayam sahədə əkilərək həmin yerdə
müşahidə təşkil edilir və s. |
1
Kütləvi tədbirlər zamanı ekoloji tərbiyənin vəzifəsi
şagirdlərdə təbiəti daha dərindən öyrənmək, sevmək, qorumaq,
omm təbii sərvətlərindən daha qənaətçiliklə, daha səmərəli
istifadə etmək təbiətin korlanmasına qarşı dözül- məzlik kimi
keyfiyyətlər yaratmaqdadır. [
Uşaqlann ekoloji tərbiyəsində bağçanın ailə ilə birgə işi
təşkil olunmalıdır. Ekoloji tərbiyə çox mühüm əxlaqi-mənəvi
keyfiyyət olmaq etibarilə məktəbdə, ailədə, bağçada tərbiyə işinin
özəyini təşkil edir.
f Bağçanın, ailənin qarşılıqlı fəaliyyətində, yekdillik olmasa,
uşaqlann nəinki elmi dünyagörüşündə, hətta əxlaq, ideya-siyasi,
əmək tərbiyəsi və peşəyönümü, estetik, fiziki, ekoloji və sair
tərbiyəsində heç bir nailiyyət əldə etmək olmaz, j
Uşağm bir şəxsiyyət kimi formalaşması, əməyə
hazırlanması, zehni, əqli, fizi^, estetik, ekoloji, hüquqi və iqtisadi
tərbiyəsi məktəblə yanaşı ailələrin də diqqət mərkəzində durarsa,
bu yolda xeyli nailiyyət qazanmaq olar. Belə ki, ailə uşaqlann
tərbiyəsini düzgün təşkil etmək üçün məktəblə, bağça ilə sıx əlaqə
saxlamalı, ondan vaxtında lazımi məsləhətlər almalıdır.
Məktəbdə və bağçada uşağm təlim- tərbiyəsi mütəxəssislər
tərəfindən apanlır. Həm də ailələrdə olduğundan çox, daha planh
şəkildə apanlır. Uşaq ağlınm və xarakterinin formalaşdığı bir
dövrdə məktəb ona günümüzün tələblərinə uyğun şəkildə təhsil
verir, uşağın dünyagörüşünü formalaşdınr.
Qarşısma qoyulmuş vəzifələri lazımi səviyyədə yerinə
yetirməkdən ötrü məktəb və bağçanın bütün tərbiyə işini
günümüzün problemlərini, inkişaf qanunlanm şagirdlərə.
48
uşaqlara başa salmağa, onlan xalqımızın adət və ənənələri
mhunda formalaşdırmağa, uşaqlarda vətənpərvərlik hissini
inkişaf etdirməyə xüsusi fikir verir. Qlobal problem olan ekoloji
problem isə uşaqların ən kiçik yaşlannda öyrənməli olduğu
problemlərdən biridir. Uşaqlann ekologiya ilə tanışlığını təşkil
etmək və onları ekologiyaya zidd normalara qarşı qətiyyətlə
mübarizə apannağı öyrətmək də yenə məktəb, bağça və ailənin
üzərinə düşür. Bu məqsədlə məktəb həm tədris fənnlərinin
imkanlarından, həm də dərsdənkənar tədbirlər sistemindən
bol-bol istifadə edir.
j
Yuxanda deyilənlərdən aydın olur ki, gənc nəslin ekoloji
tərbiyəsində səmərəli nəticələr əldə etməkdən ötrü bağça, məktəb,
ailə birgə işləməlidir. Belə əlaqə həm fərdi, həm də kollektiv
formada ola bilər, s
1 Məsələn: evdə, bağçada, məktəbdə otaq bitkiləri olarsa və
onların əhəmiyyəti haqqında müəllimlər, tərbiyəçilər və ya
valideynlər tərəfindən uşaqlara izah edilərsə, onlara birlikdə
qulluq olunarsa, bu uşaqlara təbiəti sevməkdə və qorumaqda çox
kömək edəcəkdir. |
I Otaqlann həftədə bir və ya iki dəfə uşaqlar tərəfindən
təmizlənməsi və zibillərin ancaq zibil qutulanna atılmasının
onlara ekoloji baxımdan daha düzgün olduğunu başa salmaq çox
faydalıdır. |
I Evlərdə heyvan bəsləməyə (əgər şərait varsa) icazə vermək
və çox kiçik yaşlarda heyvan sevgisini uşaqlara aşılamaq, onların
da bizimlə bərabər dünyada yaşamaq haqlan olduğunu öyrətmək
lazımdır. |
[Təbiətin gözəl guşələrinə birgə səyahət etmək, uşaqlan
maraqlandıran suallara düzgün cavab vermək və erroziyaya
uğramış torpaqlar, qurumuş çaylar, çirklənmiş sular, natəmiz
küçələr və sair barədə onlara məlumat vermək, gözəl təbiətin
hansı yollarla bu hala düşdüyünü onlara ətraflı şəkildə izah etmək
vacibdir, f
/ Yalnız bu yolla ətraf mühitin saflaşdırılması uğınnda əsil
vətəndaş tərbiyə etmək mümkündür. ^
Dostları ilə paylaş: |