Azərbaycan respublikasi elm və TƏHSİl naziRLİYİ baki müHƏNDİSLİk universiteti

FƏSİL 1. MONİTORİNQ SİSTEMLƏRİNİN İNKİŞAFI VƏ TƏKMİNLƏŞDİRİLMƏSİ

1.1 Monitorinq sistemi tətbiqinin üstünlükləri

"Nəzarət" termini latın "monitor" sözündən yaranıb, müşahidəçi və ya xəbərdarlıq deməkdir. O, ilk dəfə 1972-ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının ətraf mühitə dair Stokholm konfransına hazırlıq zamanı ətraf mühitin monitorinqi kontekstində tətbiq edilmişdir. Ətraf Mühit Problemləri üzrə Elmi Komitə (SKOPE) qlobal ekoloji monitorinq sisteminin inkişafı üçün ilkin təklifləri təqdim etmişdir. 1973-cü ildə professor R.Menn monitorinq konsepsiyasını əvvəlcədən müəyyən edilmiş məqsədlərə uyğun olaraq zaman və məkan üzrə təbii mühitin elementlərinin müşahidəsi və qiymətləndirilməsinə sistemli yanaşma kimi daha da müəyyən etmişdir.
Ekoloji monitorinq, bu gün olduğu kimi, təbiətin mühafizəsi fəaliyyətlərinin idarə edilməsi və ekoloji təhlükəsizliyin təmin edilməsi məqsədi ilə müşahidə, nəzarət, qiymətləndirmə, proqnozlaşdırma və informasiya təminatının kompleks sisteminə aiddir. Onun əsas məqsədləri aşağıdakılardır:
Təbii mühitin hazırkı vəziyyətinin əvvəlcədən mövcud olan şərtlərə və insan fəaliyyətinin təsirlərinə, mütləq mənada və ya texnogenez vəziyyətinə nisbətən qiymətləndirilməsi.
Proqnoz dövründə təbii mühitdə baş verməsi gözlənilən həm müsbət, həm də mənfi dəyişikliklərin proqnozlaşdırılması və təhlili.
Arzuolunmaz, dağıdıcı və ya böhran vəziyyətləri də daxil olmaqla, antropogen təsirlərə xüsusi diqqət yetirməklə keçmiş və potensial gələcək dəyişikliklərin arxasında duran səbəblərin müəyyən edilməsi.
Bu dəyişikliklərin yerli təbii mühitə yaratdığı zərərli təsirlərin “faydalılıq-zərər” funksiyası kimi müəyyən edilmiş meyarlar əsasında qiymətləndirilməsi.
Təbii mühitə və onun komponentlərinə və ya ekosistemlərə antropogen təsirlərin, o cümlədən həm təbii, həm də fəlakətli proseslərin yol verilən səviyyəsinin müəyyən edilməsi (senoz), özünü bərpa etmək və ekoloji tarazlığın bərpası potensialını nəzərə almaq.
Təbii mühitə və ya onun komponentlərinə texnogen təsirlərin qəbuledilməz hesab edildiyi və ya ilkin ekoloji tarazlığın bərpasının qeyri-mümkün olduğu böhran vəziyyətinin göstəricisi sayılan həddin müəyyən edilməsi.
Xülasə, ekoloji monitorinq ətraf mühitin vəziyyəti haqqında əsas məlumatları təmin etmək, dəyişiklikləri proqnozlaşdırmaq və qərar qəbuletmə proseslərinə məlumat verməklə təbiətin mühafizəsinin effektiv idarə edilməsini asanlaşdırmaq məqsədi daşıyır.
Monitorinq fəaliyyətləri məlumatların toplanması və emalının həcminə görə qlobal, milli, regional və yerli səviyyələrə bölünə bilər. Qlobal monitorinq, həmçinin biosfer monitorinqi kimi tanınan, Yerin təbii sisteminin vəziyyətini qiymətləndirmək üçün beynəlxalq əməkdaşlığı nəzərdə tutur. Müxtəlif bölgələrdə yerləşən (təxminən 30-40 quruda və 10-dan çox okeanda) baza stansiyaları çox vaxt bioloji qoruqlarda yerləşən müşahidələrin aparılmasına cavabdehdir.
Milli monitorinq ölkənin sərhədləri daxilində həyata keçirilir və xüsusi qurumlar və ya təşkilatlar tərəfindən həyata keçirilir. Bu orqanlar ölkənin ətraf mühiti və təbii ehtiyatları ilə bağlı məlumatların toplanması və təhlilinə cavabdehdirlər.
Regional monitorinq insan fəaliyyətinin əhəmiyyətli dərəcədə təsirinə məruz qalmış xüsusi sahələrə diqqət yetirir. Bu bölgələrdə monitorinq şəbəkəsi böyük təsirə məruz qalmış ərazilərin sərhədlərindən məlumat alan stansiyaların inteqrasiyası yolu ilə qurulur. Bu növ monitorinq milli iqtisadiyyatın təmin etdiyi infrastruktur və resurslara əsaslanır.
Yerli monitorinq şəhər əraziləri, sənaye məhəllələri, kənd təsərrüfatı rayonları və ayrı-ayrı müəssisələr kimi müxtəlif zonalarda havanın keyfiyyətinin və ətraf mühit şəraitinin müşahidəsini əhatə edir. Xüsusi yerlərin və ya fəaliyyətlərin ətraf mühitə təsirini qiymətləndirmək üçün bir çox region və ölkələrdə yerli monitorinq sistemləri mövcuddur.
Müşahidə obyektlərinə görə ekoloji monitorinqi daha sonra geofiziki və bioloji monitorinqlərə bölmək olar. Geofiziki monitorinq biosferin abiotik aspektlərində, o cümlədən fiziki proseslərdə və müxtəlif miqyasda xassələrdə baş verən dəyişiklikləri müşahidə etmək, nəzarət etmək və proqnozlaşdırmaq məqsədi daşıyır. Bu, hava şəraiti, iqlim sistemləri və digər abiotik elementlər kimi geofiziki mühitdəki dəyişikliklərin monitorinqini əhatə edir.
Bioloji monitorinq isə ilk növbədə biosferin biotik komponentlərinin vəziyyətinin qiymətləndirilməsi ilə məşğul olur. Bu, ekosistemlərin və orqanizmlərin antropogen təsirlərə necə reaksiya verdiyini anlamaq, onların müxtəlif təşkilat səviyyələrində fəaliyyətini təhlil etmək və təbii və normal vəziyyətlərindən hər hansı bir sapma aşkar etmək məqsədi daşıyır.
Monitorinq fəaliyyətləri qlobal, milli, regional və yerli səviyyələri əhatə edir, hər bir səviyyə xüsusi coğrafi ərazilərə müraciət edir və geofiziki və ya bioloji elementlər kimi ətraf mühitin müxtəlif aspektlərinə diqqət yetirir. Bu monitorinq səyləri ətraf mühit şəraitinin qiymətləndirilməsinə, dəyişikliklərin aşkarlanmasına və insan fəaliyyətinin ekosistemlərə təsirinin idarə edilməsi və azaldılması üçün məlumatlı strategiyaların hazırlanmasına imkan verir.