Biosfera xakida tushuncha

Tog` jinslarining asosiy fizik mexanik xossalari
Reja:
Kirish
1. Yer kurrasida moddalarning aylanishda biosferaning axamiyati
2. Biosfera xayotiga ta’sir etuvchi omillar
3. Biocenozlar xakida tushuncha
Xulosa
Foydalanadigan adabiyotlar

Tayanch tushunchalar: biosfera, biologik aylanish, abiotik biotik, antropogen biosferaga biocenoz

Yer kurrasida tirik organizm tarkalgan va uning xayot faoliyati ruy beradigan joylar biosfera deb ataladi. Biosfera baktYeriyalardan tortib odam organizmigacha kiradi. Biosfera atmosferaning kuyi (urtacha 10 km chukurlikka) kismini uz ichiga oladi.
Biosfera tYerminini fanga birinchi bulib Sh.P. Lomark kiritgan bulsa, biosfera ta’limotiga akad. V.I. VYYernadskiy asos soldi.
Sayyoramiz tarakkiyot tarixi va xozirgi xayotida biosferaning roli juda katta. Chunki, YYerning geografik kobigi tarakkiyotida bioximik, geoximik jarayonlarning ruy berishida “ tirik” organizmlarning ishtiroki goyat muxim.
Biosferaning tirik moddasi orkali xar yili sayyoramizda juda katta mikdorda moddalar almashinuvi ruy beradi: natijasida YYerning geografik kobigida katta uzgarish ruy beradi. Organizmlar tog jinslarining kurashida tuprok xosil bulishida, rel’f shakllarini uzgarishda, kazilma boyliklarining paydo bulishida va atmosferaning xozirgi tarkibini vujudga keltirishida ishtirok etadi.
Sunggi ma’lumotlarga karaganda biosferaning dastlabki tarkibiy kismi biogeocenoz xisoblanadi. Biogeocenoz deganda ma’lum tYerritoriyada tarixan tarkib topgan usimliklar, xayvonlar, mikroorganizmlar, tuprok, namlik, atmosfera xavosi va boshkalar tushuniladi.
Yer kurrasida moddalar almashinuvida biosferaning axamiyati katta. Tuxtovsiz davom etadigan va tirik organizmlar faoliyati tufayli tartibga solinib turadigan moddalarning doimiy aylanishi biosferaning uziga xos belgisidir.
Tirik mavjudotlar uzining yashash jarayonida muxit bilan doimo alokada bulib turadi, va geografik kobikda narsalarning almashinishi vujudga keladi. Bu biologik aylanish deb yuritiladi. Biosferada tirik mavjudotlarning massasi 2,7. 10¹² tonnaga teng bulib ular fotosintez orkali xar yili 0,2 . 10⁹ tonna usadi, yiliga shuncha tirik mavjudot xalok buladi.
Atmosfera sarf buladigan kislorod urni fotosintez jarayoni natijasida tuldirilib turiladi. Usimliklar korbonat angidridni yutib turadi . Biosferada suvning almashinuvi tirik moddalarga katta ta’sir kursatadi.
Biosferadagi organizmlar azot, koliy, kremniy, fosfor, oltingugurt va boshkalarni aylanib yurishda xam ishtirok etadi.

Biosferada tirik organizmlar massasining 94,5% usimliklar biomassasiga tugri keladi. Sayyoramizda tirik organizm xayoti geografik muxit bilan chambarchas boglik bulib ular muxitga moslashib rivojlanib boradi. Tirik organizm bilan geografik muxitning uzaro munosabatlarini maxsus fan ekologiya fani urganadi.

Tirik organizmni urab turadigan uning xolatiga rivojlanishga kupayishga ta’sir etuvchi elementlar ekologik omillar deb ataladi. Geografik muxitning organizmga ta’sir etuvchi ekologik omillarini abiotik, biotik va antropogen kabi omillarga ajratish mumkin.
Abiotik omillar bu tirik organizmga bilvosita yoki bevosita ta’sir etuvchi tabiatning elementlari - xarorat, yoruglik, bosim, namlik, shamol, xavo, suv. Dengiz okimi, radiaktiv nurlar, rel’f subtrat suvning shurligi va boshkalar.
Abiotik omillar. Xar bir organizm uchun juda zarur elementlar xisoblanib organizm shu omilga moslashgan takdirdagina uz xolatini saklab kolishi mumkin.
Kuz kelganda xaroratning pasayishi, natijasida ba’zi daraxtlarning barg tukishi yoki issik konli xayvonlarning tuplashi ana shu moslanishning bir turidir.

Biotik omillar. Barcha tirik mavjudotlar xayvonlar, usimliklar, mikroorganizmlarni organizmga kursatgan ta’siri biotik omil deb kiritiladi. Tirik mavjudotlarning bir-biriga ta’sirining shakllari.

Antropogen omil. Bu kishilik jamiyatining kursatayotgan ta’siridir.
Biocenoz xakida tushuncha. Sayyoramizning yupka xayot katlamida jonli va jonsiz tabiatning uzaro ta’siri jarayoni ruy beradi. Bu yoyuka xayot koplami biosfera yoki biogeosfera deb ataladi. Biosferaning xamma kismi yaxlit bir biriga uxshash tabiat komplekslaridan tashkil topgan emas. o’Uning nisbatan bir xil (yaxlit) tabiat komponentlari (atmosfera, tog jinsi, tuprok usimligi, xayvonot dunyosi gidrologik rejimi) bilan xaraktYerlanadi. Kismlari biogeocenoz deb yuritiladi. Bunga tundra, urmon, urmon dasht, chalachul, chul, botkok, utlok kabi biogeocenozlar misol buladi.
Biogeocenozdagi barcha organizmlarni (usimlik, xayvonat olami mikroorganizm) biocenoz (tabiiy turkum) lar tashkil etadi.
Usimlik xayvonat turlarining zonal va azonal taksimlanishi biocenozlarga xosdir. Biocenoz tarkibiga kiruvchi barcha organizmlar orasida uzaro murakkab aloka mavjud. Ular bir biri bilan bevosita boglangandir. Buni urmon va chul biocenozi misolida kurib chikamiz. Ular bir biriga yakin joylashgan.
Ma’lumki abiotik omillar uz novbatida xozirgi zamon formalarining biosferada tarkalishiga ularni uzaro munosabatlariga ya’ni muxitnineg biotik omillariga ta’sir kursatadi. Biotik omillar bu bir organizmga ikkinchi organizmning ta’sir kursatishidir. Ma’lumki turlararo munosobatlar formalari xilma xil bulib eng muximlari bir turni ikkinchi turni eyishi; parazitizm; turlararo rakobat kvartirantlik; kommensalizm (sigindilik); bir turning ikkinchi tur tomonidan tarkatilishi va boshkalardir.
Bir turning ikkinchi turni eyishi deganda yirtkiya bilan ulja orasidagi munosabatni xayvonni usimliklar bilan ovkatlanishini(utxur xayvonlar) xamda usimliklarning xayvonlar bilan ovkatlanishini (xasharotxur usimliklar) kabi xodisalarni tushunamiz
Parazitizim- xayot faoliyatining kup yoki ozrok vaktida boshka turga mansub individlar bilan boglik xolda, usha individlar xisobiga yashovchi organizmlardir. Parazitpar ma’lum organik turga yopishib. Uning tana shiralari, tukimalari yoki xazm kilgan ovkatlari bilan oziklanib yashaydi.
Turlararo rakobat - ekologik sharoitda birgalikda yashovchi bir tur individlarning ezilishidan ruy beradi. Bu rakobat ayniksa bir xil ekologik sharoitga moslashgan ikkita turning bir turkumda yashashida kuchli buladi.
Turlararo rakobat - biocenozda turlar tarkibining shakllanishida ularning tarkalishida va mikdorini boshkarib turishda muxim mexanizm xisoblanadi. Shuningdek, rakobat turlarning evolyucion rivojlanishida xam katta rol’ uynaydi.
Kvaritiranlik- bu bir turga mansub individlarning boshka uchun makon xizmatini utaydigan kurilmalarga kirib, joylashib olishlaridir. Bunga katta kum sichkoni inlariga sut emizuvchilar, kushlar, replitiyalar, amfibiyalar, mollyuskalar, xasharotlar, kanalar va boshka kirib yashashi yakkol misol buladi.
Kommensalizm (sigindilik) - ikki aloxida turga mansub bulgan xayvonning birgalikda yashashidir. Bunda bir xayvon ikkinchi xayvonga zarar keltirmagani xolda, uning ovkat koldiklari bilan

Xulosa

Biosfera tYerminini fanga birinchi bulib Sh.P. Lomark kiritgan bulsa, biosfera ta’limotiga akad. V.I. VYYernadskiy asos soldi. Sayyoramiz tarakkiyot tarixi va xozirgi xayotida biosferaning roli juda katta. Chunki, YYerning geografik kobigi tarakkiyotida bioximik, geoximik jarayonlarning ruy berishida “ tirik” organizmlarning ishtiroki goyat muxim. Biosferaning tirik moddasi orkali xar yili sayyoramizda juda katta mikdorda moddalar almashinuvi ruy beradi: natijasida YYerning geografik kobigida katta uzgarish ruy beradi. Organizmlar tog jinslarining kurashida tuprok xosil bulishida, rel’f shakllarini uzgarishda, kazilma boyliklarining paydo bulishida va atmosferaning xozirgi tarkibini vujudga keltirishida ishtirok etadi.Sunggi ma’lumotlarga karaganda biosferaning dastlabki tarkibiy kismi biogeocenoz xisoblanadi. Biogeocenoz deganda ma’lum tYerritoriyada tarixan tarkib topgan usimliklar, xayvonlar, mikroorganizmlar, tuprok, namlik, atmosfera xavosi va boshkalar tushuniladi.
Yer kurrasida moddalar almashinuvida biosferaning axamiyati katta. Tuxtovsiz davom etadigan va tirik organizmlar faoliyati tufayli tartibga solinib turadigan moddalarning doimiy aylanishi biosferaning uziga xos belgisidir.
Tirik mavjudotlar uzining yashash jarayonida muxit bilan doimo alokada bulib turadi, va geografik kobikda narsalarning almashinishi vujudga keladi. Bu biologik aylanish deb yuritiladi. Biosferada tirik mavjudotlarning massasi 2,7. 10¹² tonnaga teng bulib ular fotosintez orkali xar yili 0,2 . 10⁹ tonna usadi, yiliga shuncha tirik mavjudot xalok buladi.

Adabiyotlar: