Azərbaycan respublikasi əlyazması hüququnda OĞuz türkləRİNİn məNƏVİ MƏDƏNİYYƏt leksikasi

3.1.2. Oğuz qrupu türk dillərində morfoloji üsulla yaranan mənəvi mədəniyyət leksikası


Oğuz qrupu türk dillərində morfoloji üsulla sözyaratma digər üsullara nəzərən çox məhsuldardır. Morfoloji üsulla yeni sözlərin əmələ gəlməsi zamanı kök morfemə müxtəlif sözdüzəldici şəkilçilərin artırılması ilə yeni leksik və qrammatik xüsusiyyətə mailk olan sözlər yaranır. Oğuz qrupu türk dillərindəbu tematik qrupa daxil olan düzəltmə sözlərin yaranmasında adlardan isim düzəldən-çı⁴, -lıq⁴, -sız⁴, -çı⁴+lıq⁴, -kar+lıq⁴; feillərdən isim düzəldən -ma² , -ka şəkilçilərindən daha intensiv şəkildə istifadə olunmuşdur:
-çı⁴ şəkilçisi türk dillərində ən məhsuldar isimdüzəldən şəkilçidir. Bu şəkilçi isimdən, sifət və saylardan şəxs anlayışı bildirən isimlər düzəldir. “Əsasən, sənət, ictimai münasibət, elmə, əqidəyə münasibət, xarakter, əlamət bildirən isimlər əmələ gətirir”[104, s.81]. Bəzi dilçilər bu şəkilçinin sifətə məxsus olduğunu qeyd edirlər. “bu affiksin fəaliyyət icraçısının mənası ilkin deyil. -çı, -çi sifətin affiksi olmuş və bir şeyə qarşı həvəs, meyl, vərdiş bildirmişdir”[85, s.130]. A.N.Kononov isə bu şəkilçinin Çin-koreya mənşəli “çay” (“kişi”, “adam”, “sima”, “şəxsiyyət”) sözündən meydana gəldiyini və adlardan isim düzəldən şəkilçi olduğunu vurğulayır[246, s.106].
Toyla bağlı: “iki tərəf arasında söz aparıb-gətirən adam” mənasında “araçı”, “dilekçi”, “kodosçu”, “körüççü”, “piperçi”(oyun), “kayınçu”(qayın)(qaq),“adamları bəy toyuna dəvət edən şəxs, qadın” mənasında “çağırışçı”, “salaçı”, “xandaçı” (Salyan) [5,s.216], “təlifçi”(Şahbuz) [5, s.489], “cıdırçı”, “çağırıççı//çağırçı”, “nəmçi”,“dəmçi” (Nax),“muştuluqçu”, “sədəçi” (oyunbaz), “bələdçi”, “araçı”, “diləkçi” (elçi), “xəbərçi” (aradüzəldən), “asqıçı” (gəlin otağını bəzəyən), “aynaçı” (güzgü tutan), “cıdırçı” (gəlin gətirən alay), “ayağçı” (gəlini toydan sonra ata evinə çağırma), “yorıqçı” (elçi) (Azərb.), “savçı”, “dünürçü”“elçi” mənasında (Türk.), “qazançı” (türkm.), “bayraqdarın köməkçisi” mənasında “çöpçü” (qaq) və s.
Yasla bağlı: “sığıtçı” (Dadalı türkm.), “ağıtçı//agyçy”, “laylatıçı”, “yırçı”(ağı deyən), “yuğçu”(cənazə mərasimini gerçəkləşdirən adam);“gölegçı”, “pataçı”(türkm.) [272, s.38] və s.
Dini inancla bağlı: “aldaçı” (pis ruh), “köspökçü” (ruhani kişi), “yatçı”, “zekatçı”(türkm), “əfsunçu” (Azərb.), “tanrıçı” [87, s.74]və s.
Bayramla bağlı:“germançu”,“gerçu”, “kalivançu” (qaqauz.) [144, s.111] “təkəçi”, “muştuluqçu” (Azərb.)“cütçü” (rəqs) (Azərb.)və s.
-lıq//-lık⁴//-duk//-dıx//-nikşəkilçisi yer, alət, mücərrədlik, topluluq, peşə, sənət, siyasi əqidə, bu və ya digər bir cərəyana münasibət və s. bildirən isimlər əmələ gətirir. N.K.Dmitriyev bu şəkilçinin əsas vəzifəsinin məkan mənası yaratması olduğunu vurğulayır, mücərrədlik anlayışını sonradan qazandığını qeyd edir [236, s.58].
Toyla bağlı:“ağırlıq”, “beylik”, “arılık”, “kapılık”, “ toydan əvvəl qız evinə verilən pul” mənasında “başlıq”//“başdıx” (Borçalı, Gədəbəy, Şəmkir, Tovuz),“atalıx//atalıq”, “kəbinlik” (başlıq), “bacılıq”, “barmaxçalıx”, “qardaşdıx”, “lələlix”, “sərpayılıq”; “qabaqlıq”, “başlıq” (gəlin üçün bəzək əşyası), “Ağammətlik” (yardım etmək)(Azərb)[5, s.69];“kolluk”, “okurluk”, “sağdıçlık”; “damızlık”, “yedeklik”, “yılarlık”,“bayramlık”,“görümlük”(hədiyyə); “şirinlik”(ziyafət), “tatlılık”, “kurbanlık”, “pazarlık”, “yolluk”; “kişilik”, “damatlık” (bəy paltarı), “dünürlük”, “haklık”(nikahlı qadın), “erlik”(evlənəcək yaşda olan qız), “beklik”(nişan üzüyü), “evirlik”, “babalık” (sağdıç), “gerilik” (toydan 7 gün sonra atanın qızı eve dəvət etməsi)(Türk.) [112, s.83],“boşçalık”, “arlık”, “stenouzluk”, “beylik” “svatuluk”, “aftalık”, “cüzlik” (cehizlik), “güveelik” (kürəkən) (qaqauz.) [144, s.127], “gelinlik”, “ayallık”, “çakılık”, “dızlık” (türkm.) [198, s.74] və s. : “Gətir başlığına üçcə min manat, Cüt qızıl bilərzik, bir qızıl saat, Bircə “hə” sözünə iki köhlən at, İpək heybə, yəhər, qaşın istərəm”[8, s. 72].