Azərbaycan respublikasi əlyazması hüququnda OĞuz türkləRİNİn məNƏVİ MƏDƏNİYYƏt leksikasi

-laş+ma: Toyla bağlı: “sövdələşmə”, “qayınlaşma”, “dünürləşmə”, “xeyirləşmə”, “cəmləşmə”, “kəmləşmə” (böyük kişi elçiliyi) (Azərb.), “gudalaşma” (türkm.) və s.
-mak//-mek: Məsdər şəkilçisi ilə omonimlik xüsusiyyəti daşıyır. F.Zeynalov -maq, -mək şəkilçisinin həm adlardan isim (sumaq, yaşmaq, başmaq və s), həm də feillərdən isim əmələ gətirdiyini vurğulayır[104, s.85]. Q.Kazımov isəbunun məsdərşəkilçisi olduğunu və substantivlik keyfiyyətinə görə tarixən feillərdən əşya, alət, vasitə bildirən isimlər düzəltdiyini qeyd edir[52 s.5]. Bu morfem bəzi türk dillərində məsdər şəkilçisi kimi işlənsə də, bir sıra türk dillərində yalnız leksik şəkilçi kimi işlənir. Oğuz qrupu türk dillərində mənəvi mədəniyyət leksikasının yaranmasında bu morfem məhsuldar olmamışdır.
Yasla bağlı: “dizmak”, “sıralamak” (ağı), “adamak”(qurban) (qaqauz.); Dini inancla: “takınmak//takınmaa” (yalvarma, dua) (qaqauz.); Toyla bağlı: “kapmak”, “kavramak” (qızın razılığı ilə qurulan ailə) (qaqauz.) və s.
-kar+lıqfars mənşəli təkvariantlı şəkilçi ilə milli mənşəli dördvariantlı şəkilçinin birləşməsindən yaranmışdır. Bu şəkilçi birləşməsi oğuz qrupu türk dillərində mənəvi mədəniyyət leksikasının yaranmasında qeyri-məhsuldar səciyyə daşıyır:“xastakarlıq” (Salyan və Lənkəranda) və s.
-lı+baz+lıq//-ək+baz+lıq//-baz+lıq milli və alınma şəkilçilərin birləşməsi də qeyri-məhsuldar xarakterlidir: “adağlıbazlıq” [3, s.5], “nişanlıbazlıq”,“ərusəkbazlıq”, “namzədbazlıq”, “gərdənbazlıq” (Azərb.) və s.
-gə şəkilçisi ilə yaranmış bu tipli leksik vahidlər azlıq təºkil edir: “görəlgə” (xonça), “dingə” (bəzək) , “düşəlgə” (toyda yaxından köməklik edən insanlara verilən hədiyyə), “diringə” (qonağı az olan toy)(Azərb.) [5, s.136]və s.
-tar//-darfars mənşəli təkvariantlı şəkilçidir: Toyla bağlı: “bayraktar” (Türk.), “dildar” (yar) (türkm.), “cilavdar”, “inandar”, “rikabdar” (gəlini apararkən atın cilovunu tutan oğlan)“ayinədar” (gəlinin güzgüsünü tutan)(Azərb. dialekt); Doğuşla bağlı: “hamiledar”, “hamildar” (Türk. dialekt); Dinlə bağlı: “gandar”(türkm.) [129, s.124], “ruzədar” (oructutan) [87, s.68], “dindar”[87, s.25]; Yasla bağlı: “əzadar”, “sazandar” (yasda dəf çalan) (Türk.dialekt)[187, s.86]və s.
-lı⁴//nı⁴şəkilçisinin işlənmə tarixi qədimdir. E.Şükürlü bu şəkilçinin qədim türkcədə məhsuldar olaraq işlənən -lıq//-lik şəkilçisindən yarandığını ehtimal edir: kul (i) g [96, s.140]. Bu morfem, əsasən, adlardan sifət əmələ gətirir. Oğuz qrupu, o cümlədən də bəzi türk dillərində bu şəkilçi sahiblik, soyad, ad, yer, ailə münasibətləri və s. mənalı isimlər də düzəldir: Toyla:“çeneli”, “duaklı”, “kademni” (qaqauz.)[144, s.126], “adagly”, “arzyly”, “söygüli” (türkm.) [151, s.376], “əlifli” “arvadlı”, “külfetli”, “deyikli”, “çağrılı”, “vədəli”(Azərb. dialekt), “hatınlı”, “hayallı”(evli), “adaklı”, “yavuklu”, “haklu”(nikahlı qadın),“bantlı” (Türk. dialekt) [174, s.189]və s.
Doğuşla: “yüklü”, “gümanlı”, “üzerli”, “mayalı”, “bebeli”, “gövdeli”, “aylı” (Türk. dialekt)“boylu” (Azərb.), “gövreli//gevreli”, “çağalı”, “gundağlı”, “maşğalalı” (hamilə) (Türkm.)[151, s.243] , “yerüklü”, “emzikli”, “duvaklı” (doğulanda başında xal olan uşaq) (Türk); “yerikli”,“yerginlik”(aşermək) (Kerkük türkm.) və s.
Yasla bağlı: “ölgülü” (yas evi), “duldalık” (ölünü yuduqları yer) (Türk.); “acallı”,“matamlı” (türkm.), “raametli” (qaqauz.)[ 190, s.164]; Dini inancla bağlı:“Ayozlu” (müqəddəs yer), “abdestli”, “kademni” (uğurlu) (qaqauz.),“keramatlu” (müqəddəs) (türkm.), “həmzatlı” (Azərb. dialekt.) [5, s.201] və s.
Mahnı və rəqs adları: “dokuzlu”, “beşli”, “kaşıklı” (Türk) [113, s.43]və s.
-cü⁴şəkilçisi oğuz qrupu türk dillərində mənəvi mədəniyyət leksikasının yaranmasında geniş şəkildə işlənməmişdir. A.N.Kononov bu şəkilçinin türk dillərində fəal işlənən və peşə, sənət mənalı isim düzəldən -çı⁴ morfeminin sait səslərdən və çingiltili samitlərdən sonra işlənən variantı olduğunu qeyd edir: “kunduracı”, “halkçı” və s.[247, s.62]: Toyla bağlı: “ödülcü”,“düüncü”(toy qonaqları) (qaqauz.), “aracı”, “görücü”, “gelinci”,“öncü” (xına yaxan) , “okuyucu” (Türk.); “yüvürcü”(bəyin kiçik qardaşı) (türkm), “yazıcı” (gəlini bəzəyən) (Azərb. dialekt.) və s.
Doğuşla bağlı: “doğurucu” (hamilə qadın), “yolcu” (doğulacaq körpə), “guzlacı”,“gunnacı”(hamilə) (Türk.)[109, s.300] , “əbəci” (Azərb. dialekt) [5, s.154] və s.
Dini inancla: “yayucu”, “cinci”, “büyücü” (Türk.), “bəxici”( Azərb. dialekt. Nax); Yasla bağlı: “gidici”(ölüm üzrə olan)(Türk.), “yucu”, “yuyucu” (ölü yuyan adam) (Azərb. dialekt.), “zəncirçi” [87, s.33] “kazıcı” (məzar qazan), “gogucu”, “Mugocu”, “mezarcı”(qaqauz.) [144, s.61], “laylatıcı” (türkm.) [151, s.165] və s.
-ka morfemi bu qrupa daxil olan dillərdə, demək olar ki, qeyri-məhsuldar səciyyə daşıyır. Yalnız qaqauz dilində geniş şəkildə işlənir və bu dildə həm müxtəlif mənalı isim düzəldir, həm də cins kateqoriyasının yaranmasında iştirak edir. L. Pokrovskaya qeyd edir ki, bu morfem müasir qaqauz dilində geniş şəkildə işlənir və qadın cinsi ilə bağlı ixtisas, milliyət, ailə vəziyyəti, ailə əlaqələri, icma, cəmiyyət mənalı isimlər yaradır[255, s.91]. Türkologiyada -ka şəkilçisi ilə bağlı müxtəlif fikirlər var. Bəzi mütəxəssislər bu morfemi qədim yönlük hal hesab etsələr də, bəzi türkoloqlar onu sözdüzəldici şəkilçi hesab edirlər [247, s.325]. A.Von Qaben bu şəkilçinin qədim türkcədə geniş şəkildə işləndiyini və isimdən feil yaradan morfem olduğunu vurğulayır: “irinçka” -acımaq (irinç- səfil, yazıq), “yarlıgka”- buyurmaq (yarlıg-əmir, qərar) və s. [143, s.49]. F.Zeynalov da -ka morfeminin sözdüzəldici şəkilçi olduğunu və “başqa” sözünün “baş” ismindən “-ka//-qa” isimdən sifət düzəldən şəkilçi vasitəsilə yarandığını qeyd edir [102, s.132]. Tədqiqat zamanı qaqauz dilində bu şəkilçi ilə yaranan toy adəti ilə bağlı bir sıra nümunələrə rast gəldik: “kaniska” (toy hədiyyəsi), “konuşka”(toy, ziyafət süfrəsi), “papreka” (gəlinin başına tacın üstündən atılan ipək), “deverka” (gəlinin rəfiqələri), “baldızka”, “mirişka” (xalq oyunu), “mamuka” (toyda qadınların boyunlarına bağladıqlarə şal), “izmirka” (kilsədə istifadə olunan, tüstü verən ağac), “kidka”(bəyin başına qoyulan çələng), “tütçka” (uşaq üçün keçirilən ilk mərasim), “dragayka” (dini bayram), “kalugerka”(qadın keşiş), “yuska” (ölü yuyulan taxta) və s. Azərbaycan dilində bu şəkilçi ilə düzələn iki sözə rast gəldik: “kənişkə”, “kəyişkə” (böyük kişi elçiliyi).
-ıntı⁴//-nti, -tı⁴ feildən isim düzəldən şəkilçidir. Q.Kazımov -ıntı şəkilçisinin -tı morfemi ilə -ın növ şəkilçisinin birləşməsi və daşlaşması nəticəsində yarandığını qeyd edir [52, s.57]: “ukuntu”, “okuntu”(türkm.), “okuyuntu” (toya dəvət edən), “bayantı”, “koşantı” (Türk.), “çıtırtı” (mahnı adı) , “boulantı” (günah) (qaqauz.) və s.
-ca/-ce² şəkilçisi oğuz qrupu türk dillərində müxtəlif mənalı sözlər yaradır: “mavramca”, “kadımca” (toyda oxunan mahnı), “tunanca” (oyun) (qaqauz.), “ümece” (Türk.), “görümce”(baldız) (türkm.) [198, s.82], “salaca” (tabut), “barmaqca”(hə üzüyü) (Azərb. dialekt.) və s.
-ık⁴ şəkilçisi: “bastırık” (dini inanc), “yerik”(doğuşla bağlı), “ulaşık” (toyla bağlı), “duldalık”(ölü yuduqları yer), “kalık” (ailə qurmamış qız) (qaqauz) [144, s.97] və s.
-qın⁴ şəkilçisi də bu dillərdə qeyri-məhsuldar xarakter daşıyır: “yergin”, “bozgun” (doğuşla bağlı), “kaçqın”(qaçırılmış qız) (qaqauz.) və s.
-sa²şəkilçisi də qaqauz dilini çıxmaq şərti ilə bu qrup dillər üçün səciyyəvi deyil: “kiratsa” (baldız), “kumitsa” (vaftiz anası) (qaqauz.) [144, s.134] və s.
-ya//-ye şəkilçisi də qaqauz dilinə məxsus morfem hesab oluna bilər. Bu şəkilçi qeyri-türk mənşəli dillərin təsiri kimi özünü göstərir: “krematoriya”(ölülərin yandırıldığı yer), “kumatriya” (sağdıçlıq), “kadeniye” (uşaq dünyaya gətirən ananın qohum qadınlar tərəfindən üç gün ziyarət edilməsi) [144, s.136] və s.
-gahDini inancla bağlı: “ibadətgah”, “məbədgah”, “səcdəgah”, “taətgah”, “təriqətgah” [87, s.35-77] və s.
Oğuz qrupu türk dillərində mənəvi mədəniyyət leksikasının morfoloji üsulla yaranmasında dillərə nəzərən bəzi şəkilçilər məhsuldar, bəziləri isə qeyri-məhsuldar səciyyə daşıyır. Araşdırma zamanı belə nəticəyə gəldik ki, -çı⁴,-lı⁴, -cı⁴ şəkilçiləri təyin etdiyimiz tematik qruplar üzrə dörd dilin hər birində məhsuldar şəkildə işlənir. -çılıq⁴ (toy, yas və dinlə bağlı), -bazlıq,-lıbazlıq, -əkbazlıq (yalnız toyla bağlı) kimi mürəkkəb şəkilçilər isə yalnız Azərbaycan dilndə, -ya//-ye, -sa², -ık şəkilçiləri isəyalnız qaqauz dilində işlənir. -dar//-tar şəkilçisi qaqauz dilindən başqa digər dillərdə, -mak² , -ka² isə Azərbaycan və qaqauz dillərində ( dinlə, toyla bağlı) sözyaradır. -qın⁴, -ıntı⁴//-ntı⁴//-tı^4, -gə şəkilçiləri bu dillərin hər birində qeyri-məhsuldar səciyyə daşıyır.