Azərbaycan respublikasi naxçivan muxtar respublikasi
Yüklə 6,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
5 Muxtar respublikanın ən böyük düzənliyi Naxçıvan düzüdür. Bu düz qərbdən Cəhri-Duzdağ tirəsi, cənub-qərbdən Araz çayı, cənub-şərqdən Nehrəm-Ərəzin yüksəkliyi, şimal- şərqdən Sirab, Nəhəcir, Haçaparaq xətti, Sarıdağ-Nəhəcir və Qırxlar dağının ətəkləri ilə əhatə olunubdur. Naxçıvan düzünün şərqində qalan düzənliklər Ordubad, Əylis, Vənənd, Düylün, Gilan və Əlincə çaylarının gətirmə konuslarından ibarət olan düzənliklərdir. Ərazi relyefinin ikinci əsas hissəsini dağlıq sahə, çox az bir hissəsini isə dağarası çökəkliklər təşkil edir. Düzənliklə orta dağlıq arasında yerləşən alçaq dağlıq sahə Naxçıvan Muxtar Respublikasının şimal-qərb və cənub-şərq hissəsində çox dar, mərkəz hissəsində isə geniş bir sahəni əhatə edir. Sinklinal yastanlar, antiklinal tirələr və kuestlər onları parçalamış çay dərələrinin yaratdığı dar düzənlik zolaqları ilə əvəz olunur. Orta dağlıq qurşaq Naxçıvan Muxtar Respublikasının şimal-qərb, mərkəz və cənub-şərq hissəsini tutur. Burada relyef 1200-1300 metrdən 2000-2300 metrə qədər ucalır. Yüksək dağlıq qurşaq orta dağlıq qurşağa nisbətən çox dar zolaq təşkil etməklə Zəngəzur silsiləsi boyu uzanır. Naxçıvan Muxtar Respublikasının ərazisində əsas üstünlük təşkil edən iki iri oroqrafik vahid vardır. Onlardan biri və ən əsası Zəngəzur silsiləsi, digəri isə Dərələyəz silsiləsidir. Orta hündürlüyü 3200 metrə çatan Zəngəzur silsiləsi Kiçik Qafqazın bütün silsilələrindən yüksəkdir. Onun ən yüksək zirvəsi Qapıcıqdır. Dərələyəz silsiləsi Muxtar respublikanın şimal-qərb hissəsində yerləşir. Bu silsilə başlıca olaraq iki hissədən ibarətdir: biri Cəhri çayının əsas dərəsindən qərbdə, digəri isə ondan şərqdə yerləşir [1, s.48-50; 25, s.257-259]. İqlimi. Muxtar respublika özünün kəskin kontinental iqlimi ilə Azərbaycanın digər bölgələrindən fərqlənir. Ərazidə iqlimi yaradan əsas amillər-günəş radiasiyasının bolluğu, atmosfer dövranının mürəkkəbliliyi və relyefin xeyli müxtəlifliyidir. Günəş radiasiyası ən çox ərazinin düzənlik və dağlıq qurşaqlarında müşahidə edilir. İlin isti dövründə olan 6 radiasiya soyuq dövrünə nisbətən iki dəfə artıqdır. Qeyd etmək lazımdır ki, ərazidə müşahidə edilən ümumi radiasiyaya ancaq Böyük Qafqazın yüksək dağlıq sahələrində rast gəlinir. Havanın orta illik temperaturu Arazboyu düzənlikdə və alçaq dağlıq qurşaqda 12-14 0 C, orta dağlıq qurşaqda 5-8 0 C, yüksək dağlıq qurşaqda isə 1-2 0 C arasında dəyişir. İlin ən soyuq ayının (yanvar) orta aylıq temperaturu Arazboyu düzənlikdə və alçaq dağlıq hissədə -10-6 0 C, yüksək dağlıq qurşaqda isə -14-10 0 C arasında dəyişir. İlin əsas isti ayının (iyul) orta aylıq temperaturu düzənlik və alçaq dağlıq qurşaqlarda 24-28 0 C, orta dağlıq qurşaqda 16-20 0 C, yüksək dağlıq qurşaqda isə 6-8 0 C arasında tərəddüd edir. Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində yağıntı qeyri- bərabər paylanmışdır. Bu fərq ayrı-ayrı qurşaqlarda özünü daha aydın göstərir. Arazətrafı maili düzənliklərdə orta illik yağıntının paylanması eyni dərəcədə deyildir. Orta illik yağıntının miqdarı Culfada 215 mm, Naxçıvanda 251 mm, Ordubadda isə 276 mm-ə bərabərdir. Mütləq yüksəkliyi nisbətən az olan dağlıq sahələrdə (1000-1300 m) ən çox yağıntı Şahbuzda (365 mm), ən az isə Cəhridə (276 mm) düşür. 1000 m yüksəkliyə malik olan sahələrdə orta illik yağıntı 320 mm, 1500 m-də 470 mm, 2000 m-də 630 mm, 2500 m-də 750 mm, 3000 m-də 720 mm, 3500 m-də 640 mm-dir. Orta illik yağıntı təxminən 2500-3000 m hündürlüyə qədər tədricən artır, ondan yuxarılarda isə azalmağa başlayır [25, s.281-297]. Muxtar respublikada beş iqlim tipi mövcuddur: Birinci tip-yayı quraq və isti keçən soyuq yarımsəhra və quru çöl iqlimidir. Bu iqlim tipi Arazboyu maili düzənlik və qismən alçaq dağlıq sahələri əhatə edir. İkinci tip-yayı quraq və isti keçən soyuq iqlimdir. Bu iqlim tipi alçaq dağlıq qurşağın yuxarı, orta dağlıq qurşağın isə aşağı hissəsini əhatə edir. Üçüncü iqlim tipi-yayı quraq və sərin keçən, orta dağlıq qurşağın yuxarı, yüksək dağlıq qurşağın isə aşağı hissəsini əhatə edir. 7 Dördüncü iqlim tipi-yayı quraq və çox sərin keçən, Zəngəzur silsiləsinin cənub-qərb yamacında yüksək dağlıq qurşağın demək olar ki, mərkəz zolağında 2600 m-lə 3200 m arasında yayılmışdır. Beşinci iqlim tipi-yüksək dağ zirvələrini əhatə edən dağ tundra iqlimidir. Torpaq örtüyü. Ərazidə mürəkkəb torpaqəmələgəlmə prosesləri nəticəsində müxtəlif torpaqlar yaranmışdır. Aparılan tədqiqatlarla Muxtar respublikada başlıca olaraq aşağıdakı 4 əsas torpaq qurşağının olduğu müəyyən edilmişdir: 1. Yüksək dağlıq qurşağının çəmən-bozqır torpaqları. 2. Quru kserofil meşə və kolluq qurşağının çəmən-bozqır torpaqları. 3. Quru bozqır qurşağının şabalıdı (boz-qəhvəyi) torpaqları. 4. Yarımsəhra qurşağının ibtidai-boz, boz, çəmən-boz allüvial çəmən torpaqları. Torpaq qurşaqları fiziki-coğrafi şəraitə uyğün olaraq bir-birindən aydın şəkildə fərqlənirlər. Mexaniki tərkibinə, minerallaşmasına, üzvi maddənin (humusun) miqdarına və fərqli xüsusiyyətlərinə görə torpaq qurşaqları 16 torpaq tipinə bölünmüşdür [25, s.230-241]. Muxtar respublikanın torpaq örtüyü Azərbaycanın digər rayonlarının torpaqlarından xeyli fərqlənir. Burada minlərlə hektar torpaq sahəsi kasıb bitki örtüyünə malikdir və ya ondan mərhumdur. Şabalıdı (boz-qəhvəyi) torpaqlar ən geniş yayılan və əsas kənd təsərrüfatı istehsalı mənbəyi olub bölgənin 27,2%-ni əhatə edir [7]. Çay şəbəkəsi. Naxçıvan Muxtar Respublikasının çayları Araz hövzəsinə aiddir. Ərazidən axan çayların ümumi sayı 400-dür. Bürada çay şəbəkəsi Kiçik Qafqazın digər bölgələrinə nisbətən zəif inkişaf etmişdir. Azərbaycan ərazisi daxilində şəbəkənin orta sıxlığı 0,47 km/km 2 olduğu halda muxtar respublikada şəbəkənin sıxlığı 0,33 km/km 2 -dir. Çaylar güclü sel hadisələrinin baş verdiyi tirik dağ çaylarıdır. Sululuğuna ğörə əsas yerləri başlanğıcını Zəngəzur və Dərələyəz Yüklə 6,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|