olaraq məsuliyyət rejimi müəyyən edilir. Bununla əlaqədar olaraq
iştirakçılar, istifadəçilər və üçüncü şəxslər biri digərindən fərqlənirlər.
İştirakçılar
- konkret işin yerinə yetirilməsində əməyi olan
memarlar, sahibkarlar və xüsusən müəssisələrin, yaxud ümumi (ictimai)
kollektivlərin özlərinin fəhlələri olan şəxslərdir.
Onlar üçün məsuliyyət müstəsna hallarda təqsirin mövcudluğu
şəraitində yaranır. Misal üçün, 1971-ci ildə bir fəhlənin işi üzrə qərar
qəbul edilir. Həmin fəhlə dəmir yolları Milli Cəmiyyətinin elektrik
dirəklərini rəngləyən zaman xəttə elektrik cərəyanı müəyyən edilmiş
vaxtdan tez buraxılması nəticəsində həlak olmuşdur. Dəmir yolları Milli
Cəmiyyətinin təqsiri üzündən bu ağır hadisə baş verdiyinə görə
cəmiyyətin rəhbərləri məsuliyyətə cəlb olunmuşlar.
İstifadəçilər - bunlar qurğudan istifadə edən və ondan faydalanan
şəxslərdir. Məhz elə bunun sayəsində də onlar iştirakçılara
nisbətən daha
əlverişli vəziyyətdə olurlar, lakin üçüncü şəxslərə nisbətən onlar az
əlverişli vəziyyətlə təmin edilirlər.
İstifadəçi - ictimai binadan istifadə edən vətəndaşlar, tarixi
abidəyə baxan şəxslər, opera teatrının tamaşaçıları, limandakı gəminin
kapitanı hesab olunurlar. Lakin məhkəmə praktikasında daha tez-tez
hadisələrlə üzləşən istifadəçi ictimai yolun istifadəçisi olan avtomobil
sürücüsü, velosipedçi və yaxud piyadadır. İctimai işlərlə bağlı zərərlərin
olması ilə bağlı məsələlər üzrə işlərə inzibati ədliyyə orqanları
istifadəçilərin xeyli hissəsini bu kateqoriya əsasında məsuliyyətə cəlb
etmişlər.
Doğrudan da, demək olar ki, hər gün şose yollarında piyadalar
çala-çuxurlara düşür, daş-kəsəyə ilişir, xəndəklərə yıxılırlar, avtomobil
sürücüləri isə bu yolda, yaxud yolun çınqıl tökülmüş hissəsində maşını
döndərmək istədikdə maşın sürüşür, nəticədə isə qəzaya uğrayır. Belə
hallarda dövlətin, departamentin və ya kommunanın təqsiri üzündən
hadisə baş verir. Lakin bu mülahizəni hüquqi cəhətdən aydınlaşdırmaq
düzgün deyildir, çünki əslində söhbət risk nəzəriyyəsinin xüsusi halından
- yolun qeyri-normal vəziyyətdə saxlanmasından gedir.
Doğrudan da, əgər ümumi (ictimai) kollektivə tapşırılan iş düzgün
yerinə yetirilməmişdirsə, yaxud yol lazımi vəziyyətdə salınmamışdırsa,
maneələr olan yerlərdə nişan qoyulmamışdırsa, əgər xəndək pis
doldurulmuşdursa və yaxud yolun buz bağlamasının qarşısını almaq üçün
ehtiyat tədbirləri görülməmişdirsə, həmin kollektivin üzvləri qanun
qarşısında məsuliyyət daşıyırlar. Dövlət Şurası ictimai yolun
istifadəçilərinə aid olub, yol hadisələri zamanı və belə halları nəzərə al
175
maqla məhkəmə praktikasında bu məsələlərə dair bir neçə qərar işləyib
hazırlamışdır. O, adi şəraitlərdə istifadəçilərin qabaqcadan görməli
olduqları təhlükəni görmədiklərini nəzərə almaqla qabaqcadan heç bir
tədbir görmədiklərinə görə baş verən yol-nəqliyyat hadisələrinin sayının
artmasından narahatlığını bildirmişdi.
Obyektin lazımi vəziyyətdə saxlanılmaması anlayışı təhlükə
ideyasından daha artıq dərəcədə təqsir ideyası ilə əlaqədardır; lakin hər
halda təqsir olmadan məsuliyyət ola bilməz. Təqsirin mövcudluğu təsdiq
edilərsə, onda cərimə ödənilməsi tələbi yaranır və zərərçəkən sü- butetmə
yükünün ağırlığını bütünlüklə özü çəkməlidir; ona zərər vurulduğunu,
administrasiyanın təqsirli hərəkətini və ya hərəkətsizliyə yol vermədiyini
və nəhayət, təqsirlə vurulmuş zərər arasında səbəb əlaqəsi olduğunu
sübuta yetirməlidir. Yolun lazımi vəziyyətdə saxlan- mamasına görə
məsuliyyət halını sübut etmək üçün zərərçəkən yalnız iki faktı sübut
etməlidir - zərər vurulmasını və qurğu (tikili) ilə zərər arasında səbəb
əlaqəsinin mövcudluğunu əsaslandırmalıdır.
Dövlət Şurası və
inzibati məhkəmə,
ümumiyyətlə bir tərəfdən yol
xidmətlərinin, digər tərəfdən isə ictimai yolların istifadəçilərinin hüquq
və vəzifələrini müəyyənləşdirməyə borcludurlar; deməli, məhkəmə
praktikası şose yollarında təhlükəsizliyin təmin edilməsi siyasətinin
tərkib hissəsi hesab edilir.
Üçüncü şəxslərə zərər vurulmuş olduğu halda, təhlükə
nəzəriyyəsinin tam tətbiqi məsələsi ortaya çıxır. Üçüncü şəxslər o
şəxslərdir ki, qurğudan (tikilidən) hər hansı şəkildə istifadə etmir və
yaxud mənfəət əldə etmirlər. Üçüncü şəxslər qurğu (tikili) və zərər
arasında səbəb əlaqəsi meydana çıxdığı andan etibarən zərərə görə cərimə
ödəməlidirlər, bu zaman administrasiya heç bir təqsirə yol vermədiyini
bildirməklə özünü məsuliyyətdən azad edə bilməz.
Üçüncü şəxs qonşu da ola bilər. Buna misal Dövlət Şurasının
böyük rus müğənnisi Şalyapinin dul qadınının işinə dair 3 may, 1963- cü
il tarixli qərarı ola bilər. Qadının Eylo avenyusündə olan evi elektrik
yarımstansiyasının qonşuluğunda yerləşdiyi üçün onun səsi evin
sakinlərinə dinclik vermirdi. Buna görə «Elektrisite de Frans» lazımi
ehtiyat tədbirləri görməməsinə baxmayaraq Dövlət Şurası onu
məsuliyyətə cəlb etməmiş, qonşuları narahat etməyə görə müqəssir tərəfi
cərimə etməklə qərar qəbul etmişdir.
Üçüncü şəxslərlə əlaqədar məhkəmə praktikasının inkişafı üçün
obyektiv əsas işlərin və qurğuların (tikililərin) iri miqyaslı olmasıdır.
Yollar, bəndlər və yaxud limanlar kimi iri qurğular xüsusi şəxslərə bəzən
ağır nəticəli zərər vurduqlarından onların sahibləri (yəni dövlət
176