Azərbaycan respublikasi prezidenti yaninda döVLƏT İdarəSİNİn akademiyasi abduləli abdullayev malik səLİmov müqayiSƏLİ İNZİbati HÜquq

XI
 FƏSIL
 
DEMONTOLOGIYA 
§ 1. Demontologiyanın vdzifshri və məqsədi 
«Demontologiya»  sözünə  nə  hüquqi  aktlarda  nə  də  məhkəmə 
praktikasında  rast  gəlinir.  Onu  hüquqi  mənada  azad  peşə  adamlarının 
bilikləri ilə əlaqədar olaraq həvəslə işlədirlər. Tibbi demontologiya (bəlkə 
də  bu  termin  elə  həmin  peşədən  doğmuşdur),  memarların  və  yaxud 
ekspertiza-hesabdarlıq  işçilərinin  demontologiyası  mövcuddur;  bu  söz 
altında  dövlət  qulluqçulannm  hüquq  və  vəzifələrinin  bütün  məcmusu 
başa düşülərsə, belə hesab etmək olar ki, onların da de-  montologiyası 
mövcuddur.  Dövlət  qulluqçulannm  yeni  ümumi  statusu  haqqında 
müddəalar 13 iyul, 1983-cü il tarixli qanunun əsasını təşkil edirdi. Status 
barədə ənənəvi hüquqları təsbit edib genişləndirməklə bunlara yenilərini 
əlavə edir, müvafiq vəzifələri sadalayır və bu müddəaları qanunvericilik 
göstərişləri  dərəcəsinə  qaldırırlar.  Lakin  onların  həlli  bir  çox  cəhətdən 
məhkəmə praktikasından asılı olan bütün problemləri əhatə etmirdi. 
Çoxsaylı vəzifələr vardır. Bunların bəziləri, misal üçün, namusla 
və vicdanla öz vəzifələrini yerinə yetirirdilər, o cümlədən onlara bir neçə 
yerdə  işləmək  qadağan  edilir,  itaət  etmək,  sirri  qorumaq,  məlumat 
vermək, müstəqilliyi təmin etmək vəzifələri də onlara həvalə edilmirdi. 
Bir  neçə  yerdə  işləməyin  qadağan  edilməsinin  mahiyyəti  ondan 
ibarətdir  ki,  vətəndaş  dövlət  qulluqçusu  kimi  ona  həvalə  edilmiş 
vəzifələri layiqincə yerinə yetirsin. Bu, öz ifadəsini onda tapır ki, dövlət 
qulluqçusu özünün bütün iş vaxtını xidməti fəaliyyətə həsr etsin. Bu əsas 
vəzifənin hüquqi ifadəsi - eyni vaxtda bir neçə yerdə işləməyin qadağan 
edilməsidir. 
Göstərilən prinsipə əsasən, dövlət qulluqçusu başqa yerdə işləmək 
hüququna malik deyildir. Hətta Fransada bu qanunçuluq prinsipi, dövlət 
qulluqçularının  aldıqları  əmək  haqqı  onu  təmin  etmədikdə  belə,  başqa 
işdə işləməyi onlara qadağan edir. 
Qulluqçuların  itaət  etmək  vəzifələri  hələ  ierarxik  tabeçilik 
prinsipinə  çox  geniş  şəkildə  əsaslanan  bir  sistemdə  olmaqla, 
qulluqçuların  öz  müdiriyyətinə  hökmən  itaət  etməsini  nəzərdə  tutur. 
Lakin  bəzi  hallarda  belə  itaətlər  problemlər  də  yarada  bilər.  Məsələn, 
Nürnberq  prosesində  nasist  məmurları,  polis  əməkdaşları  və  hərbi 
qulluqçularla 
210 

---

əlaqədar yaranan problemləri xatırlayaq. Həmin şəxslər kütləvi qırğın və 
işgəncə  törətdikləri  zaman  verilən  əmrlərə  tabe  olmaq  (itaət  etmək) 
vəzifəsini qarşıya qoyurdular. 
Beləliklə,  söhbət  həmin  vəzifənin  hüdudlarından  gedirdi.  Yəni 
müdiriyyət tərəfindən verilən əmrlərə, göstərişlərə, silahlı qüvvələr üçün 
köhnə  nizamnamədə  deyildiyi  kimi,  «tərəddüd  və  narazılıq  etmədən» 
kor-koranə əmrlərə tabe olmaq məsələsi ortaya çıxır. 
Bu  məsələyə  Dövlət  Şurası  Lannyerin  işinə  dair  10  noyabr, 
1944-cü  il  tarixli  qərannda  cavab  vermişdir.  Dövlət  Şurası 
müəyyənləşdirmişdir ki, qulluqçu hətta qeyri-qanuni sərəncama da tabe 
olmağa  borcludur,  bu  şərtlə  ki,  həmin  sərəncam  eyni  zamanda  aşkar 
surətdə qanunsuz olmaqla və öz xarakterinə görə ictimai asayişin, yaxud 
ümumi  xidmətlərin  fəaliyyətini  poza  biləcək  sərəncam  olmasın.  Başqa 
sözlə,  qulluqçunun  itaət  etmək  vəzifəsindən  azad  olması  üçün  iki  şərt 
vacibdir:  birinci  şərt  ondan  ibarətdir  ki,  sərəncam  sadəcə  olaraq, 
qeyri-qanuni  və  qanunazidd  olmalıdır,  onun  qeyri-qanuniliyi  aşkar 
şəkildə  olmalıdır  (bu  şərt  ona  görə  zəruridir  ki,  qulluqçu  daim  bir  növ 
senzor  kimi  çıxış  etməsin,  yuxan  pilləli  rəislərin  sərəncamlarının 
qanunauyğunluğu  barədə  mühakimə  yürütməsin);  digər  tərəfdən  isə 
qeyri-qanunilikdən başqa, verilən sərəncamın özündə ictimai asayişi poza 
bilən, yaxud xidmətlərin normal fəaliyyətinə əngəl törədə bilən cəhətlər 
mövcud olsun. 
Yuxarıda  qeyd  edilən  şərtlər  hazırda  Almaniya  qulluqçularının 
statusunda  öz  əksini  tapmışdır.  Nasizmin  acınacaqlı  təcrübəsini  nəzərə 
almaqla  Almaniya  qulluqçulanmn  statusu  məsələsini  onların  rəisləri 
yazılı  formada  müzakirə  edərək  qərara  gəldilər  ki,  verilən  sərəncamın 
qeyri-qanuni  olması  şübhə  yaradarsa,  onda  onun  öz  yazılı  təsdiqini 
tapması üçün yazılı sənədlərdə müvafiq müddəalar nəzərdə tutulsun. 
Dövlət Şurası Tuzelqin işinə dair 3 may, 1961-ci il tarixli mühüm 
qərar  qəbul  etmişdir  ki,  bu  da  qulluqçuların  vəzifələrinin  məh- 
dudlaşdırılmasına gətirib çıxartmışdır. Həmin iş barədə geniş danışmağa 
dəyər, çünki o, çox parlaq və əyani şəkildə göstərir ki, itaətkarlıq hallarına 
son  qoyulsun,  bəzi  hallarda  isə  qulluqçular  barəsində  cinayət  işləri 
başlanılsın. Bir çox rəislər qeyri-qanuni əmrlər verdiklərinə və bu əmrlər 
nəticəsində  xeyli  cinayət  hadisələri  törədildiyinə  görə  cinayət 
məsuliyyətinə cəlb edilmişlər. 
Lannyerin işi üzrə məhkəmə praktikası 13 iyul, 1983-cü il tarixli 
qanunun  28-ci  maddəsində  aşağıdakı  şəkildə  kodifikasiya  edilmişdir: 
«Hər bir qulluqçu, verilmiş sərəncamın qeyri-qanuni olduğu və ic 
211 

---

timai  mənafelərə  ciddi  ziyan  vura  biləcəyi  hallar  istisna  olmaqla,  öz 
rəisinin göstərişlərinə əməl etməyə borcludur». 
Qulluqçuların  sirri  qorumaq  vəzifəsi,  prinsipi  dövlət 
qulluqçularının  ümumi  və  digər  statuslarında  xüsusi  olaraq  nəzərdə 
tutulur. 
Fransa  Cinayət  Məcəlləsinin  378-ci  maddəsində  göstərildiyi 
kimi,  qulluqçular,  eləcə  də  digər  vətəndaşlar  peşə  sirrini  qorumağa 
borcludurlar. Həmin maddədə deyilir ki, vəzifələrini yerinə yetirdikləri 
zaman  onlara  məlum  olan  məxfiliyi  pozan  şəxslərə  qarşı  ciddi  cəza 
tədbirləri görməlidirlər. Bu maddə, misal üçün həkimlik sirrini qorumağa 
borclu  olan  həkimlərə  münasibətdə  də  tətbiq  edilir.  Qulluqçular  üçün 
peşə sirlərinə dair başqa misallar da mövcuddur. 
Misal  üçün,  vergi  sirrinin  qorunub  saxlanması:  vergi  idarəsinin 
qulluqçuları  sərəncamlanndakı  materiallarla  bağlı  sirri  qorumağa 
borcludurlar.  Təbiidir  ki,  hərbi  sirr,  milli  müdafiə  sirləri  vətəndaşlar, 
xüsusilə hərbi qulluqçular və dövlət qulluqçuları tərəfindən qorunmalıdır. 
Dövlət  qulluqçularının  ümumi  statusunda  qeyd  edilir  ki,  onlar 
xidməti sirri qorumağa borcludurlar: peşə sirrindən fərqli olaraq dövlət 
sirrini açmağa görə onlar cinayət məsuliyyətinə cəlb edilə bilərlər. Lakin 
bəzi hallarda isə intizam sanksiyası da tətbiq edilə bilər. 
Qulluqçuya  xidmət  xarakterli  sirləri,  faktları  başqa  yerlərdə 
açıqlamaq səlahiyyəti verilmir. 
Tamamilə aydındır ki, qulluqçular üçün müəyyənləşdirilmiş sirri 
qorumaq vəzifəsi idarəetmə aparatını ictimaiyyətin nəzarətində saxlamaq 
cəhdi  ilə  bağlı  deyildir.  Qulluqçunun  müxtəlif  tədqiqat  layihələri 
mövcuddur,  bunlardan  birinin  qəbul  edilməsi,  digərindən  isə  imtina 
olunması səbəbləri və s. barədə sirri başqalarına vermək onlara qadağan 
edilir. Qulluqçular özləri məlumat yaymağa görə narahat olurlar, misal 
üçün,  əgər  avtomobil  yolu  çəkilməsi  layihəsi  meşələrin  qırılmasına, 
korlanmasına  səbəb  ola  biləcəyinə  görə  müqavimətlərlə  qarşılaşırsa, 
layihəni  hazırlamış  qulluqçular  onu  açıq  şəkildə  müdafiə  edə  bilməz, 
çünki bu, xidmət sirrini yaymaq demək olardı. 
Qulluqçuların  sirri  qorumaq  vəzifəsinin  qanunla  müəyyən 
edilməsi  nəticəsində  ictimaiyyətin  apardığı  aşkarlıq  uğrunda  hərəkat 
idarəetmə  orqanlarının  materialları  ilə  tanışlıq  üçün  vətəndaşlara  geniş 
imkanlar yaratdı və buna dair bir sıra qanunlar qəbul edildi. Bunlardan 6 
yanvar,  1978-ci  il,  17  iyul,  1988-ci  il  və  3  yanvar,  1979-cu  il  tarixli 
qanunları  misal  göstərmək  olar.  Dövlət  qulluqçularının  yeni  ümumi 
statusuna bir sıra vəzifələrin icrası zamanı bəzi peşə sirlərini və xidməti 
sirləri qorumaq vəzifə borcu kimi əlavə edildi. 13 iyul. 
212 

---