Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi.
Xanlıq dövrünün sonu
63
nizami piyada ordusu 25 sərbaz ("başlarından keçənlər"
anlamına gəlir) və 10 canbaz ("canlarından keçənlər") ba-
talyonundan ibarət idi. Hamısı birlikdə 38,5
min süngü
yaradırdı. Ancaq yalnız "Abbas Mirzənin türk piyada qoşunu"
(Mirzə Yusif Nersesov) və top birliyinin 43 topa xidmət edən
əsgərləri birbaşa onun əli altında idi. İran piyada qoşunu və
sərbaz batalyonlarının xeyli hissəsi isə şahın ixtiyarında qalırdı.
İran ordusunda nizami atlı qoşun saxlanmır, onun yerinə (savaş
zamanı) Güney Azərbaycandan 6 minə yaxın və tərəkəmə
tayfalardan 15 minə yaxın nizami olmayan atlı qoşun
toplanırdı. Bu sonuncu "atlı qoşun" Rusiya ordusundakı nə
nizami atlı alaylar (kavaleriya), nə də uşaqlıq illərindən yaxşı
əsgəri hazırlıq keçən kazak atlı bölmələr ilə yanaşı qoyula
bilərdi. Abbas Mirzənin 60 minlik ordusu barədə yazılar öz
uğurlarını şişirtməyə çalışan rus hərbi qulluqçularının adı ilə
bağlıdır.
Rusiya Xüsusi Qafqaz korpusunun qüvvəsi sayca böyük
deyildi. Ancaq bu, on illərcə Avropa çöl və dağlarında
Avstriya, Türkiyə və xüsusilə Fransa qoşunları ilə saysız
savaşların döyüş ənənələrinə arxalanan müasir bir ordu idi.
Transqafqazda sayı 10 minə yaxın olan 33 rus piyada batalyonu
və 1 nizami atlı alayı, 9 Don kazak alayı, Bakı və Lənkərandakı
3
batalyon, Gəncə, Şəki və Şirvandakı 2 batalyon silah altında
idi. Bundan başqa Şuşada 2 batalyon, Pəmbək və Şurakeldə
(İrəvan sərhədi) 3 batalyon qarnizon qulluğunda idi. Minlərlə
yerli atlı döyüşçülərin də səfərbər edilərək savaşa qatılması
nəzərdən qaçmamalıdır.
Savaşın başlanğıcı Rusiya üçün uğursuz oldu. Abbas
Mirzə qoşunların başında Qaradağ-Gülənbər yaylaq yolu ilə
Qarabağa getdi. İkinci qoşunu da (çoxu qeyri-nizami atlılar idi)
Əmirxan və Mehdiqulu xanla birlikdə Naxçıvan-Sisian dağ
yolu ilə arxadan Qarabağa göndərdi. İbrahim xan Qacar və
şirvanlı Mustafa xanı Şlrvana, Mir Həsən xanı başqa bir
I mühazirə
64
qoşunla Talışa, qardaşı Sarı Aslanı (Həsən xan) İrəvan sərdarı
Hüseyn xan və İrakli oğlu "Aleksandr Mirzə"
ilə birlikdə Tiflis
üzərinə yolladı. Uğurlu xan Ziyadoğlu Gəncəyə, Hüseyn xan
(Səlim xanın oğlu) qardaşı Hacı xanla Şəkiyə – öz dədə
yurdlarına girdilər.
İrəlidə gedən İran qoşunu Xudafərin körpüsünü sürətlə
keçərək rus sərhəd alayını əzdi. Ruslardan 300-ə kimi əsgər
öldürüldü, bir qismi əsir düşdü. Sonuncuların içində polkovnik
Nazımov və mayor Kovalenski var idi. İran qoşunları sərhəd
boyu döyüşlərdə rusları geri oturtdular. Abbas Mirzənin ordusu
Şuşa qalasını iyulun 26-da mühasirəyə aldı. Mühasirə 48 gün
sürdü. Şuşa qarnizonunun rəisi polkovnik Reut yaxşı hazırlıq
görmüşdü. Qalanın ələ keçirilməsi
uğrunda hücumlar istənilən
nəticəni vermədi.
Şuşanın uzun çəkən mühasirəsi savaşın bütün gedişinə
təsir göstərdi. Abbas Mirzə hücumu sürətlə davam etdirərək
dağınıq rus qoşunlarını əzmək yerinə, böyük qüvvə ilə Şuşa
altında əylənib qaldı. Bu, rus komandanlığına dağınıq qo-
şunlarını birləşdirmək, strateji təşəbbüsü ələ keçirib əks-
hücuma keçmək üçün imkan yaratdı.
Quzey Azərbaycanda "ümummüsəlman üsyanı". İkin-
ci savaşda Azərbaycan əhalisinin, "bəylərin və başqa zümrə-
lərdən olan sakinlərin Rusıyaya qarşı olacağı barədə Yermo-
lovun fikri düz çıxdı. Xalq öz yurduna dönən keçmiş xanların
səsinə səs verib ayağa qalxdı. 1826-cı ilin avqustun 13-də
Sankt-Peterburqa bu barədə raport yazan "Sərdar Yermulu"
bildirirdi ki, əski qaçqın xanlar "qara camaatı, özəlliklə inamı
yüngül olanları (?!! - Red.) üsyana qaldırdılar". O;
Azərbaycanda "ümummüsəlman üsyanı" baş verdiyini yazırdı.
Təbii, Rusiya baş komandanı bu kütləvi üsyanı ortaya
gətirən
səbəbləri ört-basdır etməyə çalışırdı; başında durduğu əsgəri
idarəçiliyin qanunsuz, zorakı davranışını, istismarın və milli
zülmün ölçüyəgəlməz şəkildə yayıldığını pərdələmək istəyirdi.
Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi.
Xanlıq dövrünün sonu
65
Guya bəzi ruhani çağırışları olmasaydı, üsyan da olmaya
bilərdi: "Bizə qarşı ümummüsəlman üsyanı başqa yol ilə deyil,
din vasitəsilə ortaya gətirilmişdir, bu üsyanı qızışdıran Abbas
Mirzənin yanındakı "bir müqəddəs kişidir" (Seyid
Kərbəla
Məhəmməd adlı birisi nəzərdə tutulur – Red.).
Rus tarixçisi M.N.Pokrovskinin fikrincə ölçüyəgəlməz
ağalıq, harınlıq durumu Yermolovun gözlərini qamaşdırmışdı.
Yerli vassal xanlara bir oyuncaq kölə kimi baxan Baş
komandan, onların təbəəliyində olanları insan yerinə belə
qoymurdu. "Müqəddəs (ruhani) bir kişinin" çağırışı deyil,
gerçək hərbi-siyasi durum Azərbaycanda "üsyançı əhval"
(M.N.Pokrovski) doğurmuş idi. Bütün bu köklü səbəblər onun
sözləri ilə deyilərsə, "Yelizavetpolu (Gəncəni - Red.) gerçək bir
inqilab meydanına çevirdi". 1826-cı ilin iyulun 27-də rus
batalyonlarının şəhəri tərk edəcəyini öyrənən gəncəlilər qılınc
və xəncərlərə qurşanıb, səhər Narın qalası üzərinə yürüdülər.
Başqa rus tarixçisi N.Dubrovin bütün gəncəlilərin ("tatarı...
voorujilis poqolovno") bu yürüşə qoşulduğunu yazır. Onlar ilk
öncə qala həbsxanasını alıb, siyasi dustaqları azadlığa
buraxdılar. İyulun 28-ə keçən gecə bir çox rus döyüşçülərini
qırıb, Gəncəni təmizlədilər. Uğurlu xan asanlıqla
azad edilmiş
şəhərə girib, Narın qalada oturdu.
İkinci kütləvi üsyan Talış xanlığında baş verdi.
Talış hakimi Mirhəsən xan, atası Mirmustafa xan kimi
Rusiya təbəəliyinə keçmişdi. Ancaq çar hərbçilərinin
özbaşınalığı və onunla bir nökər kimi davranması xanın dözü-
münə son qoydu. Talış xanlığında bu zaman Mirhəsən xan
deyil, əslində mayor İlyinski ağalıq edirdi. Xəzər dəniz ba-
talyonu (660 süngü) və 50 kazak atlısının komandiri olan bu
mayor, xanı sıxışdırıb İrana qaçmağa məcbur etdi. Xan
qaçmaqla yaxasını qurtardısa da, xalq İlyinskinin təhqir və
söyüşlərindən, qanunsuz vergi yığımlarından cana doymuşdu.
İlyinski Talışa Gürcüstanın Telavi bölgəsindən göndərilmişdi.
I mühazirə
66
Əslində yerli camaatı soyub incitdiyi üçün oradan qovulmuşdu.
Yeni qulluq yerində də öz davranışını dəyişməyən mayor,
Talışda yapdığı cinayətlərə görə hərbi məhkəməyə verilmiş,
amma onun haqqında heç bir ölçü götürülməmişdi.
Belə bir durum xalqı üsyana qaldırdı. Rus tarixçilərinin
yazdığı kimi: "Talış xanlığında bütün yaşayanlar bir adam kimi
üsyan etdilər, o vaxta kimi bizə (Rusiyaya – Red.) sadiq olan
Talış xanı üsyanın başına keçdi". Mirhəsən xan üsyana qalxmış
yerli döyüşçülər və bir neçə min İran sərbazı ilə 1826-cı il
iyulun 25-də Lənkəranda yerləşən rus qarnizonu ilə döyüşə
girdi. Altı gün və altı gecə sürən döyüşdən sonra mayor İlyinski
"qalanı deyil, onun xarabasını" üsyançılara buraxıb Sara
adasına çəkildi. Talış xanlığında da Rusiya hərbi idarəçiliyi
devrildi.
İyulun 26-da Cavad keçidi yanında
ruslar daha bir döyüşü
uduzdular. İrana qaçmış Bakı hakimi Hüseynqulu xan bu
döyüsdən sonra üç minlik İran atlısı ilə Bakı üzərinə yollandı.
Çoxsaylı avarlı İran "donanması" da dənizdən onun köməyinə
gəldi. Ancaq xanın "Bakı əyalətində yaşayanları ayağa
qaldırmaq" istəyi baş tutmadı.
Yenə iyulun 26-da Ağsu (Yeni Şamaxı) şəhərini azad
etmilş Mustafa xan Şirvanda uğurla irəliləməkdə idi, "Qiyam-
çılardan ətrafına böyük toplantılar yığan və yardımına güclü
İran atlı qoşunu göndərilən" Mustafa xan avqust ayında Şamaxı
və Şirvandan rus qoşunlarını vurub çıxara bildi, Rus əsgərləri
Qubaya sarı çəkildllər, ancaq artıq burada da yerli bəylər xalqı
üsyana qaldırmışdılar. Üsyan dalğası rus əsgəri birləşmələrini
Şəkidən də dışarı atmışdı."
Quzey Azerbaycanı bürüyən kütləvi xalq çıxışları ikinci
Rusiya-İran savaşının baslanğıcında tutarlı amillərdən biri idi.
Ancaq Abbas Mirzə bu çıxışlar ilə uzlaşan sinxron bir savaş
apara bilmədi.
Şəmkir döyüşü. Avqust ayında Ruslya komandanlığı