Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi.
Xanlıq dövrünün sonu
67
özünə gəlməyə başladı. Dağınıq ordu
birləşmələri Gəncə-Tiflis
xəttinə yığıldı. Rus qoşunları yeni alaylar hesabına güc-
ləndirildi. I Nikolay Transqafqaz komandanlığını İ.Paskeviçə
tapşırdı. Baş komandan qalan Yermolov az sonra bu vəzifəni də
ona verib istefaya getdi. Rus qoşunlarının hücuma keçməsi
üçün şərait yarandi.
Avqustun sonunda İran qoşunları gürcü şahzadəsi
Aleksandrın başçılığı altında Şəmkir yaxınlığında idi. Abbas
Mirzənin oğlu Məmməd Mirzə yeni qoşunla gəlib Şəmkiri
tutdu. Amma buradan irəli gedə bilmədi. Sentyabrın üçündə
Şəmkir altındakı düzənlikdə Zəyəm dağı ətəyində İran və
Rusiya qoşunları arasında döyüş oldu. Ruslar qalib gəldilər.
İran qoşunu 1500 döyüşçü itirərək Gəncəyə çəkildi. Şuşa qalası
altında ay yarımdan çox hərəkətsiz duran Abbas Mirzə səhvini
anlayıb, başlıca ordu ilə tələsik Gəncə səmtinə yola düşdü.
Ancaq artıq gec idi. Azərbaycanın
quzey əyalətlərində kütləvi
xalq çıxışlarının yaratdığı əlverişli durum əldən verilmişdi.
Gəncə döyüşü. Şəmkir altında uğurdan sonra rus qo-
şunları sentyabrın 4-də Gəncənı tutdular. Sentyabrın 9-da
Qafqaz korpusunun başlıca qüvvələri onlarla birləşdi. Şuşanın
mühasirəsini buraxıb, buraya gələn Abbas Mirzə yeni döyüşün
qaçınılmaz olduğunu bilirdi. Sentyabrın 10-da Paskeviç də
qoşunla Gəncəyə gəldi.
Döyüş sentyabrın 13-də Nizami Gəncəvi məqbərəsinin
yaxınlığındakı çöldə oldu. Rus ordusunda 8700, İran ordusunda
isə 35 min döyüşçü var idi. İki ordu arasında
dəhşətli döyüş
başladı. Ruslar yenə uğur qazandılar. 2 düşərgə, 4 bayraq, bir
top və başqa hərbi qənimət ələ keçirdilər. İran ordusu 1000-ə
kimi əsgər itirdi. 1100 əsgər, 2 batalyon komandiri və 7 zabit
əsir düşdü. Uğurlu xan da əsir alınanlar içərisində idi. İran
qoşunları dağınıq halda Araza doğru çəklib o taya keçdi.
Gəncə döyüşü ikinci Rusiya-İran savaşının ən böyük
döyüşü oldu. Qafqazın da, bütün savaşın da taleyi burada bitdi.
I mühazirə
68
Bu döyüşdən sonra İran ordusu bir daha özünə gələ bllmədi.
Döyüşdən sonra rus komandanlığı üçün 1826-cı il üs-
yanlarını yatırmaqdan ötəri əlverişli imkan yarandı. Bu,
Yermolovun baş komandan vəzlfəsində son fəal döyüşləri oldu.
Rus komandanlığı savaşın gedişində ara-sıra yerli
qüvvələrdən də istifadə etməyə çalışırdı. 1826-cı ilin noyabrın-
da Araz boyu sərhədi qorumaq üçün "Qarabağ türklərindən"
(Mirzə Yusif Nersesov) qeyri-nizami atlı dəstə yaradıldı. 1827-
cl il döyüşlərində Borçalı türklərinin könüllü atlı dəstələri də
iştirak edirdi.
İran qoşunları, Talış xanlığı sayılmazsa, artıq bütün
Quzey Azərbaycan torpaqlarını tərk etmişdilər.
Savaşın Güney Azərbaycana keçirilməsi. 1827-ci ilin
yanvarında rus qoşunu Qaradagın mərkəzı Əhəri tutdu. Qışın
oglan çagında general Madatov, "mühasirə dövründə çəkilən
əziyyəti əvəz etsin – deyə Qarabağ və Şirvan qoşunlarını
götürüb Mişgini və Əhəri çapmağa, qarət etməyə getdi. Mişgin
vilayətini o ki var soyub qarət etdilər" (Mirzə Yusif Nersesov).
Aprel ayında rus qoşunlarının Qarabağ birləşməsi
Xudafərin körpüsünü ələ keçirmək uğrunda döyüşürdü. Bir
bölüyü isə Ağzıböyük keçidi ilə İrəvana gedirdi. .
Bu zaman Yermolovun bütünlüklə işdən
götürülməsi
general Madatovu da yerindən oynatdı. Qraf Paskeviç onu
Xudafərin körpüsü üzərindən götürüb knyaz Abxazovla əvəz
etdi. Bu dəyişmənin səbəbi Madatovun "Mişgin yürüşünə" heç
də icazəsiz getməsi deyildi. Paskeviç özü də Qarabağ vilayətinə
belə soyğunçuluğa getmişdi. Səbəb yerli əhalinin, xan və
bəylərin Yermolov-Madatov "siyasətindən" kəskin narazılığı və
üsyana qalxması idi. Bu dəyişmələrlə çar
hökuməti öz ordusunun
"Transqafqaz işini" yüngülləşdirmək istəyirdi.
1827-ci il aprelin 20-də Xudafərin körpüsü tutuldu.
Başlıca qüvvələr Eçmiədzinə gələrək İrəvana doğru irəlilədi.
İrəvanın iki aylıq mühasirəsi yenə uğursuz oldu. İyunun 26-da
Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi.
Xanlıq dövrünün sonu
69
Naxçıvan qalası döyüşsüz tutuldu. Rus qoşunları strateji dəyəri
olan Abbasabad qalasına yaxınlaşdı. Abbas Mirzə 16 minlik
qoşunla qala qarnizonunun köməyinə gəldisə də, qala
çökdürüldü. Avqust ayında Alagözün ətəklərində, Aştarak və
Uşaqan kəndləri yaxınlığındakı döyüşlərdə ruslar üstün
gəldilər. Sonra Sərdarabad çökdü. İrəvan qalasının mühasirəsi
sentyabrın 26-da başlandı. Paskeviç yazırdı ki, İrəvan
vilayətində 10000 müsəlman (Azərbaycan türkü – Red.) və yalnız
3000 erməni ailəsi yaşayırdı. Oktybarın 1-də gün qaralana yaxın
qanlı döyüşdən sonra İrəvan qalası tutuldu. I Nikolayın fərmanı
ilə, onun qlinyanıy qorşok, yəni "gildən (torpaqdan) yapılan
küp" adlandırdığı İrəvan qalasmın adı qraf Paskeviçin tituluna
qatıldı.
Paskeviçin Güney Azərbaycana
girməyi qadağan et-
məsinə baxmayaraq rus birləşməsinin komandanı Eristov
oktyabrın 2-də Mərəndi tutub Təbrizə doğru irəlilədi.
Təbrizdə şah qarnizonunun rəisi Allahyar xan müdafiəyə
hazırlaşdı. Ancaq Təbrizin ruhani başçısı Ağa Mir Fəttah
rusların tərəfinə keçərək şəhərliləri ardınca apardı. Oktyabrın
13-də rus bölükləri Təbrizə girdi.
M.N.Pokrovski Güney Azərbaycan əhalisinin də rus
qoşunlarına "kəskin müqavimət" göstərdiyini yazmışdır. Ancaq
Qacarların soyğunçu siyasətindən Güney Azərbaycan cana
doymuşdu. Buranın şiə ruhaniləri isə Qacar şahlarını "uzurpator"
sayır, qanunsuz olaraq Səfəvi taxtına yiyələndiklərini
söyləyirdilər. Rusiya baş komandanı Paskeviç
Quzey Azərbay-
canda Yermolovun yol verdiyi yanlış üsullardan qaçmağa çalışır,
əhalini və yerli hakimləri qıcıqlandırmırdı. İran "qərbçilərinin"
(Avropasayağı yenilikçiliyin) başçısı Abbas Mirzənin
mərkəzləşdirmə siyasəti də Güney Azərbaycan xanlarını Rusiya
asılılığına doğru sürükləmədə idi. Bütün bunlar Rusiya
qoşunlarının irəliləməsini asanlaşdırırdı.
Təbriz tutulduqdan sonra Tehran üzərinə yol açıldı.
I mühazirə
70
Təbrizi (əslində Güney Azərbaycanı) idarə etmək üçün rus
hərbçilərinin və şəhərlilərin nümayəndələrindən Müvəqqəti
idarə yaradıldı. Onun rəisi general Osten-Saken oldu.
Təbriz
qalasının komendantı da rus zabitlərindən qoyuldu. Müctəhid
Mir Fəttah Müvəqqəti idarənin tərkibində idi.
Rusiya ilə İran arasında danısıqlar. Türkmənçay mü-
qaviləsi. Gələcək sulh müqaviləsinin başlıca muddəaları artıq
1826-cı il sentyabrın 16-da Rusiyanın ayrıca bir "Bəyan-
naməsı»ndə bildirılmişdi.
Yermolovun və Menşikovun bir ay sonra Rusiya Xarici
İşlər naziri qraf K.V.Nesselrodeyə təqdim etdikləri yazılı
təklifləri də nəzərə alınmaqla barış və ticarət müqaviləsinin
lahiyəsi hazırlanmışdı. Gələcək müqavilənin şərtləri haqqında
çar fərmanı 1827-ci il mayın 24-də Cəlaloğlu yanındakı rus
düşərgəsinə gətirildi. Rus komandanlığı danışıq aparmaq üçün
tam hazır idi.
Qaraziədin danışıqlarında A.S.Qriboyedov İran məmur-
larının təxəyyülünə təsir göstərmək
fikri ilə bildirdi ki, biz irəli
gedib Azərbaycana sahib olaraq bu geniş vilayətin
müstəqilliyini təmin edəcəyik.
Noyabr ayının 6-da Dehkarqanda danışıqlar yenidən
başladı. Təzminat məsələsi üzrə bəzi ciddi narazılıqlar yanvarın
7-də danışıqların kəsilməsinə gətirib çıxardı. Rus qoşunları irəli
atıldı. Yanvarın 28-də Urmiya, fevralın 8-də Ərdəbil tutuldu.
Müqavilənin bağlanması sürətləndi. Fevralın 9-dan 10-na keçən
gecə Təbriz yaxınlığında Türkmənçay kəndində müqavilə
imzalandı.
Türkmənçay müqaviləsi 16 maddədən ibarət idi. Gülüstan
müqaviləsinin bəzi maddələrinin məzmunu burada saxlanmış,
təzminat və s. haqqında yeni maddələr əlavə edilmişdi.
Birinci maddə ilə tərəflər arasında əbədi barış elan
olunurdu. Müqavilə İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının Rusiyaya
keçdiyini (III maddə)
təsbit edir, sərhədləri ayırır (IV maddə),