Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti NƏzakət hüseynova
Yüklə 1,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
Göründüyü kimi burada, artıq, əvvəlki dastanlardan fərqli olaraq, ölümsüzlük axtaran gəncin keçdiyi bütün yol boyu axtarışın mənasız olduğu ona dəfələrlə xatırla dılır. Lakin dastan yaradıcısı insanın nəyə qadir ol duğunu, «əbədi həyat»ı qazanmağın yollarını açıqlamaq üçün bir növ qəhrəmanı bütün bu sınaqlardan, mərhələ lərdən keçirərək son mətləbə doğru aparır. Hind əfsanəsi «Mahabharata»da bu ideyanın dərki bir qədər də aydınlığa doğru gedir. Belə ki, bu əfsanədə Ölümün «alın yazısı» olmasının təsdiqinə rast gəlirik. Bu diinyuycı gələnin ölümü alnındadır. Yolunu vurub baya köçəsidir axırda. Olacağa nə çarə?' Bu dastanda mifik qüvvə və vasitələrin iştirakı ilə ya naşı real həyat hadisələri üstünlük təşkil edir. Onlar ölümü mifik təfəkkürdə axtarmırlar. Dastandan da aydın görü ndüyü kimi «ölümün» həyat qanunu, qaçılmaz bir qüvvə olduğunu artıq dərk edirlər. ... Görüş ayrılmaqla bitdiyi kimi
Şumer və Hind dastanlarında real həyatın dərki, ölümün təbiət qanunu olduğu və ölümsüz həyat axtarışı nın mənasızlığının hər addımda xatırlanması heç də tə sadüfi deyil. Çünki, bu dastanlar real həyat hadisələrinə əsaslanıblar. Buradakı mifik qüvvə və vasitələrdən məhz 1 M ahabhıırata və B harata övladlarının böyük vuruşları haqqında dastan. Bakı, 1988, səh. 142. 2Yenə orada. Bakı, 1988, səh. 158. 7 0 həmin hadisələrin açılışma kömək məqsədilə istifadə edi lib. Lakin «Ural batır» dastanı bunlardan fərqli olaraq tamamilə mifik xarakterli dastandır. Bu səbəbdən də «Ural batır»dakı həyat hadisələrinin dərki sadalanan das- tanlardadan fərqlidir. Belə ki, 10 yaşlı Ural dastanın əv vəlindən axırma qədər ancaq bu amal uğrunda çarpışır, ölümsüzlük qazanmaq üçün yollar arayır. Ata qadağan olunmuş qanı içdiyinə görə Şulgeni çu buqla döyəndə Ural dözməyib deyir: «Əlindəki çubuğa bax. O, əvvəllər yaşıl budaq idi. Onun üstündə quşlar yuva qururdurlar, oxuyurdular. Sən onun yaşıl yarpaqla rın təmizlədin, onu yoldun. Cansız əşyaya döndərdin. Onunla bizi döyürsən. Bizi döyüb öldürəndən sonra tək qalacaqsan. Qocalacaqsan, əlin kəsərdən düşəcək, ov edə bilməyəcəksən. Ac qalan şirin, itin, qızılquşun, zəlin səni məhv edəcəkdir. Sən özün evimizə ölüm gətirirsən.»(s., 62,63)
Başqa bir misal: Ural bütün heyvanları məsləhətə çağı rır.
«... Gəlin birlikdə Ölümü tapıb məhv edək, yer üzündən vəhşiliyi silək...» (s., 64) Göründüyü kimi Uralın həllinə çalışdığı bu məsələlər onu düşündürsə də, nicat yolunu ancaq ölümü tapıb məhv etməkdə görür ki, bu da animist görüşlü insanın tə fəkkürünə xas xüsusiyyətdir. Bu baxımdan dastanda təs vir edilən qarğanın fikirləri maraqlıdır. Ural qarğadan Çıxış yolunu soruşanda o deyir: «Mən ölümü axtarmağa qorxmuram. Ancaq onu tutub məhv etməyə razı deyiləm. Əgər güclü zəifi ovlamasa, anadan olanın heç biri ölməsə, heç kəs ət yeməsə, hamı ot yesə heyvanlar artar, çaylar axmasa iylənər, onda biz nə edərik? Haradan bu qədər yem taparıq, haradan su içərik? Əgər mən ət yeməsəm, yaşaya bilmərəm. Ona görə də ölümü axtarmağı lazım bil mirəm» (s.,68). Burada qarğa biclik, ağıllılıq timsalı kimi verilib. Bütün bunlarla yanaşı qarğa da ölümü tapıb məhv 71
etməyin mümkünlüyünü inkar etmir. Lakin onun məhvi nin doğuracağı səbəbləri izah edir. Uralı daim bir sual düşündürür. Ölüm güclüdür, yoxsa İnsan? Niyə biz heyvanları gücsüz sayıb, onları ovlayıb yeyirik? Niyə biz dördlükdə bu torpağa ölüm gətiririk?
Ural bu hadisəni dərk etmək istəyir. Lakin onun ani- mist dünyagörüşü buna imkan vermir. O təbiət hadisələ rini dərk etmədiyi üçün bu suala cavab tapmaqda acizdir. Ural başa düşə bilmir ki, əgər o, heyvanı ovlayıb öldürürsə, bu təsadüfi deyil. Artıq o heyvanın ölüm vaxtı çatdığına görə onu ovlaya bilib. Bu halın, yəni Ölümün adi təbii qanun olduğunu dərk etmədiyi üçün İnsanı güclü sayaraq ona (ölümə) qalib gəlməyə çalışır və bu barədə atasına sual edir: A tay, Ülemde özhhən, Um tapıb bulamı? Tap kilterep totkan hun Başına etep bulamı? (s., 61) Mənası: Ata ölümü izləsək (axtarsaq), onu tapmaq olarmı? Əgər tapıb, tutsaq başını əzmək olarmı? Atası cavabında:
gəlişi bilinməyən varlıqdır. 72 Atanın Ölüm haqqında təsəvvürlərindəki təzad bu his sədə daha qabarıq görsənir. Belə ki, ölümün gözlə görün məyən, gəlişi bilinməyən bir qüvvə olduğunu dərk edən atanın sonrakı gedişdə ölümü canlı təsəvvür edərək, oğ lanlarına onun başını kəsib gətirmələrini tapşırmasında təzad aydın nəzərə çarpır. Dastanda eyni məsələyə yanaşmada təzadın mövcud luğunu əvvəlcə də qeyd edildiyi kimi iki cür izah etmək olar. 1.Ölümün dərkinin yetkin forması ya Sesençinin (söy ləyənin) əlavəsidir. 2.Ya da eyni süjet ətrafında müxtəlif dövrlərdə zaman-zaman yaranan variantların küll halında toplanmasıdır. «Ural batır» dastanının bir sıra xüsusiyyətləri var ki, onun başqa dastanlardan arxaikliyi ilə fərqləndirir. 1. «Əbədi həyat axtarışı» motivli dastanlarda süjet bir istiqamətdə inkişaf edir; ya ölümə maddi formada, cismən (yəni canlı təsəvvür edərək, məhv etmək), məsələn: «Dəli Domrul boymmdakı kimi, ya da mənən (yəni, çiçəyə sahib olaraq ölümə qalib gəlmə). Şumer dastanı «Bilqamıs»dakı kimi. «Ural batır» dastanını bunlardan fərqləndirən cəhət bu süjetin hər iki istiqamətdə, həm maddi (yəni ölümü tapıb başını kəsərək məhv etmək), həm mənəvi (Yənşişməndən su içib əbədilik qazanaraq ölümə qalib gəlmək) formada inkişaf etdirilməsidir. 2. Göstərilən mənbəələrdə bəşəriyyətin, kainatın yaradıcısı Yaradıcı qüvvə (Ülgen, Tenri, Allah) və yeraltı dünyanın Sahibi (Yerlik, Erlik, Yerşkiqal, Əzrail və s.) mövcuddur. Yəni bir qayda olaraq, bu mənbəələrdə möv- cudatın hansı Qüvvə tərəfindən yarandığı və hansı Qüvvə tərəfindən ölümə məhkum edildiyi artıq məlumdur. Bu fikri əsaslandırmaq üçün dastanlara ötəri bir səyahət edək. Qədim Şumer dastanı «Bilqamıswda deyilir:
73
Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|