Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti NƏzakət hüseynova
Yüklə 1,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- «Əbədi həyat axtarışı» süjetli dastanların hamısının fi nalı eyni ideya ilə nəticələnir.
qoşulurlarsa da, bu mübarizədə ancaq Məlikməmməd qalib çıxır. Nağılın sonrakı gedişindən aydın olur ki, iki böyük qardaşın qəlbinə şər qüvvələr hakimlik edir. Ona görə də onlar heç vaxt bu qisməti əldə edə bilməzdilər. Folklor sənətimizin yorulmaz tədqiqatçısı Y.V.Çəmənzəminli bu məsələyə öz münasibətini bildirərək, demişdir: «Ecazkar alma ağacı padşaha daim cavanlıq hazırlayır. Lakin Əhrimənin xəlq etdiyi div buna mane olur, mübarizə başlayır, müvəffəqiyyət Məlikməmmədin tərəfmə keçir. Çünki o. təmiz qəlbli və zəngin bir şəxsiyyətdir. İki böyük qardaş hüsn-niyyətdən məhrum ol duqları üçün müvəffəqiyyət əldə edə bilmirlər»1 Dahi şairimiz N.Gəncəvinin «Şərəfnamə» əsərində də bu süjetin təsviri tərbiyəvi-didaktik əhəmiyyət kəsb edir. Nizami öz əsərində bu qədim süjeti iki rəvayyətdə verir. Bunlardan biri Dehqanın, ikinci isə rumlu ravilərin rə vayətidir. Hər iki rəvayətdə Xızır həyat suyunu içdiyi halda İskəndərə qismət olmur2. Bununla da Nizami öz əsərində sevə-sevə ucaltdığı qəhrəmanın əsl tarix səhnə sində oynadığı Fateh rolunu kiçik bir ştrixlə də olsa nə zərə çarpdırır. Həmin hadisəni rum rəvayəti formasında əsərə daxil edərək, nəzmə çəkmişdir.
Göründüyü kimi, burada da mifik süjet eyni xətt üzrə davam edir. Həyat suyu Fateh İskəndərə qismət ola bil məzdi. Neçə-neçə ölkələr viran qoymuş,xarabalığa çevirmiş, saysız-hesabsız insan qanı axıtmış bir şəxsə əbədi həyat bəxş 1 Y.V.Çəmənzəminli. Azərbaycan nağıllarının əhval-ruhiyyəsi. Əsərləri, c. 3. Bakı, 1977, səh. 45. 2 Dünya ədəbiyyatı kitabxanası. 100 cildlik. 16 cild. Bakı, səh. 512-513.
82 oluna bilməzdi. Ancaq şər qüvvələrin hökm etdiyi ürək sahibi bu əməlləri törətməyə qadirdir. Rəmzi xarakter daşıyan bu rəvayətdən belə bir nəticə hasil olur ki, əgər İs- kəndər kimi bir fatehə əbədi həyat qismət olsa idi, onda bütün kainat oda qalanmış olardı. Bu da ancaq iblisə xas əlamətdir. Lakin əfsanə, dastan və nağıllardan aydın olduğu kimi, əbədi həyat ancaq Müqəddəs ruhun, bəşəri hisslərin daşıyıcılarına qismət olur. Bu əsərdə də əbədi həyat yalnız insanlara kömək edən, onlara yol göstərən, çətinliklərdən çıxaran Xızır Peyğəmbərə nəsib olur. Xızır Peyğəmbər bir çox dastan və nağıllarda insanlara həyat bəxş edən bir obraz kimi çıxış edir. «Dirsə xan oğlu Buğac»ın boyunda Buğac yaralanıb yıxıldıqda: «... boz atlı (yaşıl donlu) Xızır (İlyas) oğlana hazır oldu. Üçqatla yarısın əli ilə sığadı.... - Bu yaradan qorxma, oğlan, (sənə) ölüm yoxdur - dedi; dağ çiçəyi anan südü sənin yarana məhləmdir - dedi, qeyb oldu»1 Belə mifik süjetli (əbədi həyat axtarışlı) dastan və nağılların bir çoxunda yol göstərən, vasitəçi rolunu Müqəddəslər, ali rütbəyə yetmiş varlıqlar icra edir. Bu Müqəddəs funksiyanı «Ural batır» dastanında nəhəng bir ağac altında oturan nurani, ağsaqqallı qoca (təsvir Peyğəmbəri xatırladır), «Bilqamıs» dastanında artıq ölümsüzlüyə yetmiş Utnapişti yerinə yetirir. «Əbədi həyat axtarışı» süjetli dastanların hamısının fi nalı eyni ideya ilə nəticələnir. «Ural batır» dastanında qəhrəman (Ural) elə bir həyat axtarır ki, «oradakı canlılar ölməz olsunlar, bitkilər heç vaxt solmasın, güclü zəifi ovlayıb yeməsin». Bu da onun ibtidai təfəkküründən irəli gəlir. O, başa düşmür ki, otlar, çiçəklər solmasa yenilər bitməz, sular axmasa iylənər, ya ranan ölməsə yer üzündə həyat dayanar. Bu baxımdan 1 K itabi-D ədə Qorqud. Bakı, 1978. səh. 26. 83
dastanın finalında ölməzlik qazanmış qoca kişinin gəldiyi nəticə maraq doğurur. «Vaxtı ilə mən də sənin kimi bu çeşmədən su içdim. Məqsədim Şərə qalib gəlib xoş döv ranı görmək idi. Mən artıq ölmək istəyirəm. Amma mən o çeşmədən su içdiyimə görə ölüm mənim ruhum qəbul et mir. Canıma qurdlar daraşıb. Artıq, lazımsız bir həyat yaşayıram. O, Urala başa salır ki, dirilik suyunu içib la
suya batmaz-yaxşılıq, odda yanmaz-yaxşılıq, dildən düşməz-yaxşılıq. O bütün əməllərdən ucadır. Özün və in sanlar üçün əbədi yaşamağın yolu budur. Buradan belə bir fəlsəfi nəticə çıxarmaq olar ki, insan
Şumer dastanı «Bilqamıs»da da eynən bu cür ideya aşılanır.
Adam əqrəb cavabında: Bilqamıs, qəm eləmə canın sağ olsun sənin Gecə-gündüz de, şənlən, kefin cağ olsun sənin. ’ Bilqamıs. Bakı, 1985, səh. 70. 84
«Kitabi-Dədə Qorqud» dastanının «Dəli Domrul» boyunda Dəli Domrul Tanrıdan aman istəyəndə halalının sədaqətini, özünün xeyirxah yola qayıtdığını görən Tanrı onlara 140 il ömür verir. Dəli Domrul:
Dəli Domrulun bu xitabından belə qənaətə gəlmək olar ki, artıq o, nə qədər uzun ömür verilsə də cismani ölümün labüdlüyünü dərk edərək yaxşılıq etməklə, müqəddəs əməllərlə əbədi yaşaya biləcəyini dərk edir və ona verilən 140 illik ömründə ancaq yaxşılıq edəcəyinə söz verir. Hind əfsanəsi «Mahabharata»da Yudhiştra ömrü boyu yaxşılıq etdiyi üçün min gözlü İndira onu Allahlar məka nına aparır. Dünya nəyə gərəkdir? Bacarsan yaxşılıq et A ilahin ciicüsiinə Alqışı səni tapsın3. 1 Yenə orada, səh. 77. 2 K itabi-D ədə Qorqud. Bakı, 1978, səh. 93. ’ Bilqamıs. Bakı, 1985, səh. 162. 85
Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|