Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti NƏzakət hüseynova
Yüklə 1,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Demək bu qənaətə gəlmək olar ki, ölümə qarşı mübarizə aparan, yer üzündən onun izini silməyə çalışan bir varlıq özü ölüm törətməzdi.
daşı Şulgeni məğlub edərkən, üçüncü dəfə aman dilədiyinə görə onu yenə azad etməklə və bununla da çox böyük səhv etməsi. Şulgenlə divlərin yenidən gölə çəkilməsi. 8. Ən son və ən dəhşətli sınaq. Şər qüvvələrə qarşı son mübarizə. Gölün dibində gizlənən divləri məhv etmək üçün Uralın gölün suyunu içməsi. Bu da onun cismani həyatına son qoyaraq, ədəbi ya şamasına səbəb olur. Bu qruplaşmadan aydın göründüyü kimi qədim türk dastanlarında qəhrəmanların keçdiyi maneə və sınaqlar dan «Ural batır» dastanın qəhrəmanı Uralın uğradığı maneə və sınaqlar öz zənginliyi, qeyri-adiliyi və orijinallığı ilə seçilir. Uralın uğradığı maneə və sınaqların özünəməx susluğunu və fərqini başqa abidələrlə müqayisələr zamanı aşkarlanacağını nəzərə alaraq, bu barədə bilgiləri həmin mənbələr əsasında genişləndirmək daha maraqlı olardı. «Ural batır»dakı əsas sınaqlardan biri buğanı yen məkdir. Bu süjet «Bilqamıs», «Maaday Qara», «K itadi- Dədə Qorqud» və s. dastanlarda əksini tapmışdır. Sada lanan hər üç buğa şər qüvvələrin əlində Xeyirə qarşı mübarizə silahına çevrilmişdir. «Bilqamıs» dastanında Bilqamıs İştarın təklifini rədd edərkən, o qəzəblənmiş və Anudan Bilqamısı məhv etmək üçün bir buğa yaratmağı xahiş etmişdir. Lakin qəhrəman Bilqamıs və Enkidu 7 qurtuma Fərat çayının suyunu yox edən, hər dəfə nəfəs çəkdikdə 7 xəndək oyulan, dərin ka lafalar açan, qeyri-adi gücə malik olan buğanı yenərək Uruku bu bəladan xilas edirlər1. «Enkidu hərləyərək onun dalınca qaçdı, Quyruğunun lap yoxun yerindən o yapışdı, Bilqamıs öz dostunun igidliyini gördü Buğanın peysərinə, alnına xəncər vurdu»2. 1 Bilqamıs. Bakı. 1985. səh.50 2 Yenə orada. Səh.51 94 Dastandan aydın olduğu kimi burada təsvir edilən buğa məhəbbət və gözəllik ilahəsi İştarm nifrətinin, qəzə binin ifadəçisi kimi meydana gəlmişdir. Onun məhv edil məsi iki güclü cəngavərin ağıllı tədbiri və silahdan (xəncər) istifadəsi sayəsində mümkün olmuşdur. Altay dastanı «Maaday Qara»da isə bu süjet, yəni buğanı
yenmə üsulları çox fərqlidir. Burada da Köqüdey Merqen şər qüvvə Erlik bəyin qızı Kara Taadinin minik vasitəsi olan, dəhşətli təsviri ilə yenilməzlik təsiri bağışlayan qara buğa və qara nəri 9 gülşəli qara daşla məhv edir. Görün düyü kimi bu zoomorfık obrazlar olan buğa və dəvənin məhv edilməsində qəhrəmandan güc tələb olunmur, çünki onun əlində sehrli daşlar var və o sınaqların çoxundan həmin daşlar vasitəsi ilə keçir. Bu daşlar onunla birlikdə, ovcunda doğulmuşlar. Bu daşların onun ovcunda olma sının rəmzi mənası var. Belə ki, o, şər qüvvə və ruhlan məhv edə biləcək bir qüvvə, sözün məcazi mənasında bir «bəla» kimi göndərilən varlıqdır. Həm də tanrı onu xalqı nın başı üstünü yox olmaq təhlükəsi alan bir zamanda Al tayın nicatı olaraq göndərir. Doğularkən bədənindəki əlamətlər və ovcunda olan bu daşlar onun adi insan deyil, •ilahi bir varlıq, həm də əbədi yaşar bir varlıq olduğuna işarətdir. Əlamətləri: İki kürəyinin ortasında barmaq boyda xalı var, sinəsi təmiz qızıldan (günəş), kürəyi təmiz gümüşdəndir (ayın təsviri), göbəyi yoxdur. Qaşları çat madır, sol əlində 9 güşəli qara, sağ əlində 7 güşəli kül rən gində daşlar vardır. İki gündən sonra ana, altı gündən sonra ata deiyr, 90 arşınlı əmzikdən süd içsə doyur1. Kökiidey Merqenin bu əlamətləri, xüsusən, adi insandan (ana) doğulmasına baxmayaraq, onun göbəyinin olma masının təsviri qeyri-adi əlamətdir. Belə ki, təbabətdən də məlum olduğu kimi uşaq doğulana qədər ana bətnində göbək ilə qidalanır və onun sayəsində inkişaf edir. De- 1 Altay kay çörçök. M aaday Kara. Moskva. 1973. səh.,84 9 5
шэк, Köqüdey Merqen adi körpə kimi qidalanmır, onun inkişafına səbəb ilahi qüvvələrdir. «Buğanın yenmə sınaqlı» süjetinin «Kitabi-Dədə Q o r qud» dastanının «Qanlı Qoca oğlu Qanturalı» boyundakı təsviri Uralın buğam yenmə səhnəsi ilə bir qədər doğm a dır. Qanturalı da Ural kimi buğanı nə sehirli qüvvə, nə də ki, silah (xəncər) vasitəsilə yenmir. Bu qələbə qəhrəmanın qeyri-adi, yenilməz gücü, qüdrəti sayəsində qazanılır. Neçə-neçə igidi buynuz və dırnağı ilə zəbun etmiş buğanı Qanturalı məhv edir. «... Buğanın önündən savıldı. Buğa buynuzu üzərinə dik gəldi. Quyruğundan üç kərrə götürüb yerə saldı. Sünkiikləri xurd oldu...»1 «Ural Batır» dastanı, süjet yaxınlığı olan bu dastanlar dan oxşarlıqlarından əlavə çox böyük bir fərqi, özünə məxsusluğu ilə seçilir və onlardan məsələnin həlli yolun dakı mütərəqqi fikri ilə yüksəkdə durur. Yuxarıda sada lanan oxşar çəhətlərdən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, Ural da o biri qəhrəmanlar kimi (Bilqamıs, Enkidu, Kö qüdey Merqen, Qanturalı və s.) şər qüvvənin xidmətçisi, şər ruhun daşıyıcısı olan buğanı yenir. İnsanları bu vəhşi xislətli heyvanın zülmündən qurtarır. Lakin özünəməxsus luğu və fərqi ondadır ki, o buğanı yenərkən öldürmür. Onu şər ruhlardan azada edərək, insanlığa xidmət edən bir heyvana çevirir (s.,81). Buğa, ümumiyyətlə, bir çox qədim türk dastan və nağıllarında şər qüvvələrə xidmət edən heyvan kimi diq qəti cəlb edir. Bir qayda olaraq mətinlərdə buğa güclü təsviri ilə yanaşı insanlara qarşı bir silaha çevrilmişdir. Təsadüfi deyil ki, indinin özündə də insanlar buğam xüsusi fiziki dəyişikliklər yolu ilə istifadə üçün yararlı hala salırlar. Ta qədimlərdən indiyədək insanlar yuxu yozar kən, yuxuda görünən buğanı «Əzrayıl deyə» (yəni şər 1 K itabi-D ada Qorqud. Bakı. 1978. sah.,100. 96 qüvvələrin ən dəhşətlisi) yozmuşlar. Ural, nesə-neçə batı rın sümükləri ilişib qalmış buynuzları əyib elə bir hala sa lır ki, bir daha onlar ilə Öyünə bilməsin. Zərbədən torpağa keçmiş ayaqlarının dırnaqları iki yerə parçalanır. Qabaq üst dişini vurub salır. Ural onun nəinki özünün, gələcək nəsinin də bu cür əyri buynuz, haça dırnaq və qabaq diş- siz doğulacağını deyir (s.,81). Buradan belə nəticə hasil olur ki, düz buynuzunu əyməkdə məqsədi onun parça lama, dırnaqlarının iki yerə bölünməsi əzmə, dişini sal ması gəmirmə funksiyasını zəiflətmək məqsədi daşıyırmış.
müqəddəsdir. Uralın hərəkətləri dastanda Xeyrin qələbə sinə tam təminat yaradır. Belə ki, Ural təkcə qarşısına çı xanları bu cür bir növ «əhilləşdirməklə» işini bitmiş hesab etmir. O, bu məqsədlə hər yerdə özünün zərrəsini, törəmə sini qoymaqla xeyrin qələbəsinə xidmət edir. Uğradığı Ölkədə ağallı insanların məsləhəti ilə evlənərək öz nəsil şəcərəsini artırmaqla da şər qüvvələrə qalib gəlir. Bir qayda olaraq nağıl və dastanlarda qəhrəman öz məqsədlərini həyata keçirmək üçün sehrli əşyalardan isti fadə edir. «Ural batır» dastanında da Ural Qəhqəhənin sehrli çubuğunu ələ keçirərək bir çox maneələri dəf edir. Göründüyü kimi, sehrli çubuq burada şər qüvvələr tərə findən 40-cı otaqda əsir edilərək, öz çirkin məqsədləri üçün istifadə edilir. Lakin o çubuğun özünü ələ keçirmək o qədərdə asan olmur. Bunun üçün Ural daha dəhşətli sınaqlarla üzləşir. Bu sınaqları aşağıdakı qaydada sis temləşdirmək olar: 1. Qatilin ölkəsində əmin-amanlıq yaradan Ural yoluna davam edərkən, maralı udmaq isətəyən əjdaha- ilanla rastlaşır. O, maralı xilas etmək məqsədilə ilanı Öl dürmək istəyəndə məlum olur ki, bu ilanların başçısı Qəhqəhənin oğlu Zərkumdur. Maralı da atasının tapşırığı 97
Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|