Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti NƏzakət hüseynova
Yüklə 1,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
şişməni tapmaq arzusu ilə yola çıxan qardaşlara qoca kişi rast gəlir. Qardaşlar məqsədlərini açıqlayanda Qoca deyir:
boyu, səhər-axşam şənlik görəcək, qayğı göz yaşı bilməy əcək. Samrau quşuna baş əyirlər, oraya ölümün yolu bağlıdır. Sağa1 gedən yol boyu il ərzində göz yaşı, zülm görəcək, bu Qatil padşahın ölkəsidir. Şərəfnamədə zülmətin yerini soruşan padşaha Qoca belə deyir:
Maraqlı haldır ki, dünya xalqlarının bir çox əsatir və das tanlarında insan üçün həyat mənbəyi sayılan odun (Günəşin), suyun, Şər qüvvələrin (Əhrimənin) təmsilçiləri olan divlər tərəfindən daim əsir edilib, insanlardan gizlədilməsi hadi səsinə rast gəlinir. Qədim şərq abidəsi olan «Avesta»dan üzii 1 Bu ifadə «Ural batır»ın vətəninin coqrafi ərazisinə görə sağ və sol mənasında işlədilir. Türk anlayışına görə sağ tərəf xeyr, sol tərəf isə şər istiqamətidir. «Quran» da bu fikri təsdiq edir. Burada xeyirin sağdan gələcəyi gözlənilir. D astandakı sağ və sol cəhətləri isə yalnız qütblərə görə təyin etmək olar.
7 8
bəri bir çox əsatir, dastan və nağıllarda əjdəha, div insanların düşməni, Əhrimənin köməkçisi kimi verilib. Onların iştirak etdiyi bütün əsatir, dastan və nağıllarda bir qayda olaraq, insanlar içməli sudan əziyyət çəkir, qəhrəmanlar isə xalqı bu bəladan qurtarmaq üçün mübarizə aparırlar. Şumer qəhrəmanlıq dastanı olan «Bilqamıs»da da Bil- qamıs və Enkidu şəri yer üzündə silməklə insanlar üçün rahatlıq yaratmaq istəyirlər. Dostu Enkidunun Allahlar tərəfindən cəzalandırılaraq ölümə məhkum olunduğunu bilən Bilqamısı kədər çulğayır. O, insanlığı bu dəhşətli bəladan qurtarmaq üçün yollar arayır. Bu məqsədlə Ut- napiştinin məkanına çatınca bir çox şər qüvvələrlə üzləşir: Əcəl sularını keçir, meşədə ilanları məhv edir, aylarla qa ranlıq yollar keçib məqsədinə doğru irəliləyir. Göründüyü kimi burada da qəhrəman əbədi həyat yolu qazanmaq üçün şər qüvvələrin məkanı olan qaranlıqlardan keçir. Altay dastanlarında «əbədi həyat» süjeti başqa türk abidələrindən bir qədər fərqlidir. «Köqüdey» dastanında ölməzliyə çatmağın yolları müxtəlifdir. Burada həyatve rici amil kimi suyun təsviri var. Karatı xaqan Köqüdeyi yandırıb geri göndərəndə, oğulluğa götürdüyü Sinçab (Babryonok) bulaqdan ağ su gətirib onu sağaldır. Белую целебную воду из источника в рот набрал.., Кёгюдей встал . Mənası: Bulaqdan həyatverici ağ su götürüb ağzına tökdü.., Köqüdey qalxdı. Suyun həyatverici, şəfaverici qüvvəsi başqa dastanlar dan da məlumdur. Bu dastanda su əbədi həyat simvolu kimi verilməyib. Burada su ölünü diriltsə də əbədi həyat vəd eləmir. Əbədi həyat süjetli əsatir və dastanlardan fərqli olaraq «Köqüdey» eposunda ölümsüzlük nə suda, nə əbədi həyat ağacının meyvəsində, nə də bitkidədir. Bu- Алтайский эпос. Кёгютей. Москва-Ленинград, 1935, стр. 68. 7 9
rada əbədi həyat qazanmaq üçün zoomorfık obraz kimi verilmiş Göyün üçüncü təbəqəsində, Üç Kurbustanda ya şayan məxməri rəngli ata sahib olmaq lazımdır. Dastanda qəhrəman öz məqsədinə çatmaq üçün yer üzünün 70, Al tayın 60 şər qüvvələrinə qalib gəlir.
üçüncü təbəqəsindəki qara məxməri rəngli atın sahibisən. Sənin qırmızı qanın heç vaxt axmayacaq, sən heç vaxt ölməyəcəksən. «Köqüdey» eposundakı bu süjetin «Ural batır»dakı analogiyası maraq doğurur. «Ural batır»da Ağboz at qəhrəmana Yənşişmənin suyunu (dirilik suyu) əldə et məkdə əsas rol oynayır. Altay dastanı «Maaday Qara»da isə Şər qüvvələrə qalib gəlmək üçün qəhrəmana atla yanaşı qara daş da kömək edir. Bu mifik vasitə onu bütün çətin sınaqlardan çıxarır və son məqsədə doğru aparır2. Başqa türk dastanlarından fərqli olaraq, bu dastanda qəhrəman Köqüdey Merqen ölümün təmsilçisi olan Erliki məhv edir, insanları ondan xilas edir. Demək, burada əgər ölümün hamisi Erlik məhv olursa, in sanlar ölümdən qurtulurlar. Qəhrəman özü isə arvadı ilə göyə çəkilib ən parlaq ulduza dönürlər. Dastanın orta əsrlər qəh rəmanlıq hadisələrini əks etdirməsinə baxmayaraq süjetin qədim animist ruhu aydın duyulmaqdadır. Əbədi həyat axtarışı süjeti bir çox dünya, o cümlədən 1 Алтайский эпос. Кёпотей. Москва-Ленииград, 1935, стр. 116 " Bu barədo bax: «Mifik qüvvə və vasitələr» bəhsinə. 8 0 Azərbaycan xalq dastan və nağıllarında da öz əksini tap mış bir hal kimi qəbul etmək olar. Tipoloji təhlilə cəlb et diyimiz dastanlardan aydın olduğu kimi həmin süjetin atributları müxtəlifdir. Dastan və nağıllarda əbədi həya tın: şirin su, bitki (çiçək), əbədi həyat ağacının meyvəsi olan alma, hətta sehrli daş və ilahi qüvvəli at atributları vardır. Bu atributlar müxtəlif olsa da: a) hamısı eyni məqsədə xidmət edir, eyni funksiyanı yerinə yetirirlər; b) hamısı eyni qüvvələrin, yəni şər qüvvələrin əlində cəmləşmişlər; c) qəhrəmanlar onları çox böyük sınaqlar bahasına şər qüvvələrin əlində azad edib xalqa bəxş edirlər; d) hamısında qəhrəmanın məqsədinə çatmasında vasitəçi olur, həmin vasitəçi qəhrəmana yol göstərir istiqamət verir; e) hamısı eyni, analoji finalla bitir. Əfsanə, dastan və nağıllarda əbədi həyat axtarışlı çar pışmaların çox olmasına baxmayaraq, ona nail olanlar az olur. Belə ki, bu müqəddəs ideyaya nail olmaq istəyən bütün varlığı ilə xeyrin təmsilçisi. Müqəddəs ruhun daşıyıcısı olmalıdır. Başqırd dastanı «Ural batır»da iki qardaş Şulgen və Ural eyni məqsəd üçün yola çıxsalar da, Şulgen şər ruhun daşıyıcısı olduğu, şər qüvvələrə xidmət etdiyi üçün müxtəlif üsullara əl atsa belə istəyinə nail ola bilmir. Eləcə də Altay dastanı «Köqiidey»də ölməzlik bəxş edən Göyün üçüncü təbəqəsində, üç Kurbustanda yaşayan qara məxməri rəngli ata sahib olmaq üçün Karatı xanın altı kürəkəni (qızlarının əri) yola çıxırsa da, onlar istəklərinə nail ola bilmirlər. Həmin ata Küskün Kara Matır sahib olur1. Azərbaycan xalq nağılı «Məlikməmməd»də də təxminən eyni vəziyyət alınır. Hər üç qardaş eyni məqsəd üçün yəni, insanı gəncləşdirən almanı ələ keçirmək üçün mübarizəyə 1 Алтайский эпос. Кёпотей. Москва-Ленинград, 1935, сгр. 116. 81
Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|