Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti NƏzakət hüseynova
Yüklə 1,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1 Bilqamıs dastanı. Bakı, 1985, səh. 61.
... Yerin məlaikəsi Yerşkiqal yaşayır Onun da qabağında yerin mirzəsi o qız Belet-seri diz çöküb Onun üçün oxuyur tale yazılarını Göründüyü kimi burada yeraltı dünyanın təsviri var, yerin sahibi Yerşkiqal, onun mirzəsi Belet-seri var. Yerin mirzəsi Belet-seri Allahın insanlar üçün yazdığı tale yazı ların oxuyur, Yerşkiqal isə həyata keçirir. Demək, bura dan aydın olur ki, ölüm Allah tərəfindən göndərilən tale yazısıdır, ondan qaçmaq olmaz, icra edənlər isə Belet-seri ilə Yerşkiqaldır. Altay dastanı «Maaday Qara»da bu funksiyanı yeraltı dünyanın, Toybodımm (Doymadım) sahibi Yerlik, «Ki- tabi-Dədə Qorqud»da Əzrail, «Şan kızı» dastanında müqəddəs varlıqlar və Hursamn silahı və s. yerinə yetirir. Lakin «Ural batır» dastanında Ölümün nə cür qüvvə olduğu, kim tərəfindən göndərilməsi haqqında ilkin fər ziyyə belə məlum deyil. Demək olar ki, Tanrı haqqında təsəvvürləri yoxdur. Təkcə istisna hal kimi semantik yükünə görə yeraltı dünyanın şər qüvvəsi Əzrəkəni Əzra illə müqayisə etmək olardı. Lakin dastandan da məlum olduğu kimi, Ural ölümsüzlüyü qazanmaq üçün bütün şər qüvvələri təmsil edənlərlə; Qatil, Qəhqəhə, oğlu Zərkum, Əzrəkə, öz qardaşı Şulgen və s. ilə mübarizə aparır. Ona görə də Əzrəkənin ölüm törədən vahid Qüvvə kimi yox, şəri (ölümü) təmsil edən qüvvələrdən biri (əjdəha) ol duğunu demək daha düzgün olardı. Həmin adaya sığman ilk insanlar olan Yənbirdə və Yənbikənin əcdadları haqqında heç bir məlumat yoxdur. Xeyir ölkəsinin ilk törədiciləri Samrau quşu (Simurq) ilə Günəş və Aym izdivacındın yaranan törəmələr Humay və Ayxulu, onların da yer adamları olan Ural və Şulgenin izdivacından törənən nəsi haqqında ilkin məlumat var. 1 Bilqamıs dastanı. Bakı, 1985, səh. 61. 74 3. «Şan kızı» («Xan qızı») dastamndakı ölümsüzlüyün təsviri «Ural batır» dastanından çox fərqlidir. Belə ki, «Ural batır» dastanında ölümsüzlük qazanmış qoca öl mək istədiyini, lakin Ölümün ondan qaçdığım dediyi halda: ... Yenşeşmənən lııu esten - Minə karşı kəs 'ıtten, Məne yənin alalmam Hine ülek itəlməm. (s.,149) Mənası: Yənşişməndən (dirilik çeşməsindən) su içmi sən. Özünü mənə qarşı gücə çevirmisən, mən sənin ruhuna almayacağam. Səni öldürməyəcəyəm. «Şan kızı» dastanında da ölümsüzlüyün nisbi olduğu nəzər diqqəti cəlb edir. Atası Boyan Lauşun gəlmədiyini görüb oğlunun öldüyünü zənn edir: Zira ölümsüz Alp de Ölebilermiş, Kendisi bunu isterse... Ve ya onu diger A Ipler Ve ya hursanın silahı Öldüriirse1. Mənası: Ölümsüzlük qazanmış Müqəddəs də ölə bilər miş, özü bunu istərsə və ya onu digər Müqəddəslər və ya Hursanın silahı öldürərsə. «Şan kızı» dastanında da bu vəzifəni, yəni ölümsüz in sanın kutunu (yəni ruhunu) yeraltı dünyanın sahibi Alba- stı, (şər qüvvə) deyil, müqəddəs varlıqlar Alplar yerinə yetirə bilərdi. Bütün bu fərqlər «Ural batman türk dastanları içəri sində yerini müəyyənləşdirməyə və abidənin onlara nisbə- 1 Mikayıl Baştu. «Şan kızı». İstanbul, 1991, səh. 90. 75
tən daha arxaik, animist dünyagörüşün məhsulu ol duğunu deməyə əsas verir. Ümumiyyətlə, əbədi həyat axtarışı süjeti çox qədim olub, bir çox dünya xalqlarının dastan və nağıllarında öz əksini tapmışdır. Türk xalqlarında əski insanlar ölməz liyin sirrini suda və bitkidə, o cümlədən meyvədə aramış lar. Bu da onların mifik anlamından irəli gələn hal kimi qəbul edilə bilər. Tədqiqatçı prof. M.Seyidovun təbirincs desək: «Suya və bitkiyə (ağaca) inam türk dilli xalqların əski inamlar ilə bağlıdır. Su da, ağac da (Dünya ağacı) ilkindir... Əski insan üçün su da, ağac da (bitki) onun həyatı, yaşayışı üçün əsas idi... Bu səbəbdən insan suda,bitkidə əbədilik, ölməzlik axtarmışdır»1 Türk və Şumer xalqlarının dastanlarında bir qayda olaraq, əbədi həyat iksirini suda aramışlar. Bu da təsadüfi deyil. Yaradılış üçün vacib olan dörd ünsürdən ən baş lıcası sudur. Su həyatın canıdır. Bu dastanları həmin süjet baxımından izləyərkən əbədi həyat axtarışının rəmzi məna daşıdığı və iksirin ancaq şirin sularda tapılması maraq doğurur. Bildiyimiz kimi, acı, şor sular həyat mənbəyi ola bilməzlər. Çünki nə insanlar üçün içməyə, nə də təbiət üçün yaşıllığa yarayır. Ona görə də qəhrəmanlar insanlığı və təbiəti bu dəhşətdən qurtarmaq üçün daim yollar aramış və son nəticədə həyat suyunu (şirin su mən bələrini) tapıb üzə çıxarmaq uğrunda mübarizə aparmış lar. Təsadüfi deyil ki, Şumer dastanı «Bilqamıs»da da həyat çiçəyi dəryanın dibində bitir.
' M.Seyidov. Azərbaycan mifik təfəkkürünün qaynaqlan. Bakı, 1983, s, 118. 2 Bilqamıs. Bakı, 1985, səh. 96 76 Xeyir və şər mübarizəli dastan və nağıllarda bir qayda olaraq, həyat iksirinin şər qüvvələrin əlində cəmləşməsi, onlar tərəfindən əsir edilməsi faktına rast gəlmək mümkündür. «Ural batır» dastanında da əbədi həyat çeşməsi (Yənşeşmən) məhz divlərin məskənindədir. Oğullar atadan Ölümdən qurtulmağın yollarını soruşanda Yənbirdə deyir: Uğa tik ber sara bar: Deyeü batşa erəndə, Əytələr, ber şişmə bar, Şunan hıu eshe keşe His te iilmey yeşəy, ti (s.,62) Mənası: Ondan qurtarmağın bir yolu var: Div padşa hın torpağında, deyirlər bir çeşmə var. Ondan kim su içsə, deyirlər heç ölməz, yaşayar. Maraqlı haldır ki, dahi şairimiz Nizami Gəncəvinin son əsəri olan «İskəndərnamə» poemasının «Şərəfnamə» hissəsində bu mifoloji süjetin təsvirinə rast gəlirik. Ora dakı təsvirdə də süjet mifikliyində qalmaqdadır. Belə ki, bu poemada da həyat suyunun zülmət diyarda yerləşdiyi göstərilir.
«Ural batır» dastanındakı Şər (qaranlıq) ölkəsinin təmsilçilərinin yerləşdiyi məkan ilə N.Gəncəvinin poema- sındakı qaranlıq ölkənin eyni istiqamətdə, yəni sağ tərəfdə yerləşməsi nəzər diqqəti cəlb edir. Bu faktı hər iki mən- bəədən gətirilən sitatlarla təsdiqləmək mümkündür. Yən- Nizami Gəncəvi. Şərəfnamə, Bakı, 1988, səh.505. 7 7
Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|