Pulun
diktaturası
46
Siyasi v
ə iqtisadi inkişafı təxirə salmaq, laqeyd surətdə
durub gözl
əmək, sabah da yenə də həmin problemlərlə üzləş-
m
ək deməkdir. İqtisadi siyasətdə uzunmüddətli və təxirə salın-
maz v
əzifələr üzvi surətdə əlaqələndirilməlidir. Əks təqdirdə
heç bir nailiyy
ət əldə etmək olmaz.
H
ər bir dövrdə iqtisadi təfəkkür obyektiv şəraitin dəyişil-
m
əsinin passiv nəticəsi kimi təşəkkül tapa bilməz. İqtisadi tə-
f
əkkür daim inkişaf etməli, təkmilləşməli, formalaşmalıdır. Ob-
yektiv şəraitin özü dəyişməzdən əvvəl insanlar bu dəyişikliyin
z
əruriliyini dərk etməlidirlər. Hər dövrün iqtisadi təfəkkürü cə-
miyy
ətin gələcək inkişafını təmin etmək gücünə malik olmalıdır.
İqtisadi təfəkkürü olan insan dünyaya nəzər salarkən, pla-
netimizd
əki ölkələrin nə dərəcədə rəngarəng olduğunu təsəvvür
ed
ə bilər.
Arktikanın buzlaqları, tayqanın ucsuz-bucaqsız meşə-
l
əri, ucu-bucağı görünməyən okean suları, Afrikanın qum-
luq s
əhraları, tropik ölkələrin cəngəllikləri, bir sözlə, mö-
cüz
əli dünya haqqında təsəvvürümüz olsa da onlardan in-
sanların xeyrinə istifadə etməklə iqtisadiyyatı inkişaf etdir-
m
ək olar. Bütün bunları reallığa çevirmək üçün qlobal dü-
şüncə tərzi, qlobal təfəkkür, qlobal iqtisadiyyat lazımdır.
İqtisadi təfəkkür həyatın bütün sahələri ilə birbaşa və ya
do
layısı ilə bağlıdır. Müasir dünyada iqtisadi vəziyyət, konsep-
siya xeyli d
əyişilmişdir. İndi artıq başlıca rəqabət amili məhsu-
lun keyfiyy
ətidir. Onun texniki səviyyəsi, çeşidin təzələnməsi
sür
əti, resurslardan istifadənin səmərəliyi və nəhayət ən başlıca-
sı dünya standartlarına uyğun istehsal ən öndə olan məsələlər-
d
əndir. Postsosialist ölkələri və inkişaf etməkdə olan ölkələrin
hamısı bazar iqtisadiyyatına keyfiyyət dəyişikləri ilə keçir. Ye-
gan
ə olan bu yol nə qədər mürəkkəb və çətin olsa da, keçilmə-
lidir. Çünki müasir dünyada h
ələlik başqa, dolayı yol sadəcə
olaraq yoxdur.
Pulun
diktaturası
47
Müasir qlobal iqtisadiyyat t
əbii ehtiyatlardan çox,
«beyin gücün
ə» söykənir. İnnovasiyalı informasiya texnolo-
gi
yası əsas istehsal amili olaraq ön plana çıxır.
Bazar iqtisadiyyatı istedadlı insanların prinsipcə yeni key-
fiyy
ətini yaradır. Bu şəraitdə texnoloji amillər, keyfiyyət amilləri
h
əlledicidir və insan resurslarının idarə edilməsinə yeni qaydada
yanaşmağı tələb edir.
İndi bazar münasibətlərinin mövcud olduğu təzadlı dün-
ya
da yaşayırıq. «Diktatura», «demokratiya» və «bazar iqtisa-
diy
yatı» adı altında ölkələr bir-biri ilə müqayisə olunur və inki-
şaf edir. Monoqrafiyada məqsədimiz siyasi və iqtisadi prob-
leml
ərə təkan verən və bu proseslərin normal gedişinə mane
olan hadis
ələri, prosesləri və mexanizmləri araşdırmaqdır.
Burada siyas
ətə və iqtisadiyyata təsir edən şəxsiyyət amili,
iqtisadi amill
ər ― pul, rüşvət, korrupsiya, təbii resurslar və
onlardan
əldə edilən gəlirlərdən istifadə mexanizmi tədqiq
edilir v
ə müəllif öz yanaşma mövqeyinə görə şəxsi
mülahiz
ələrində yeni-yeni sualların, problemlərin yaran-
masına bir növ şərait yaradır. Bəzi problemlər isə sanki
«ezop» dilind
ə qoyulur. Ona görə də müəllifin fikirləri
ətrafında geniş diskussiya yarana bilər və gələcək tədqiqat-
çılar üçün yeni-yeni problemlər meydana çıxa bilər. Bütün
prosesl
ərin, hadisələrin və siyasətin iqtisadiyyatdan, daha
doğrusu, puldan asılılığı nəzəri cəhətdən təsdiq edilir.
Müasir dövrd
ə əksər problemlərin kökündə pul amili
dayanır. Sanki pul diktator rolunu oynayır. Siyasi, iqtisadi,
ideoloji, ail
ə, vəzifə və s. – bütün bunlar pul üzərində qu-
rulur v
ə uyğun münasibətlər yaranır. «Müasir iqtisadiyyat»
d
ərsliyində yazıldığı kimi: müasir iqtisadi nəzəriyyə pul nə-
z
əriyyəsidir. Bu aydın məsələdir: müasir iqtisadiyyat – pul tə-
s
ərrüfatıdır; pul - hər hansı bir biznesin başlanğıcı və məqsədi-
dir; pulun
əldə olunması, xərclənməsi və yığılması – ailə iqtisa-
diyyatının mahiyyəti məhz budur; bu qayğılar həm də hökumə-
tin qayğılarıdır (pulu haradan götürmək və necə xərcləmək). Bir
Pulun
diktaturası
48
sözl
ə, müasir iqtisadiyyatı bilməkdən ötrü, pul haqqında geniş
informasiyaya malik olmaq lazımdır.
Pul b
əşəriyyətin ən böyük ixtirasıdır; hələ qədimdə yara-
nan pul bu gün d
ə müəmmalıdır və qabaqcadan xəbər verilmə-
y
əndir. Məhz buna görə də pulun təbiətinin tədqiq edilməsi və
onun iqtisadiyyata t
əsiri indiyə qədər iqtisad elminin başlıca is-
tiqam
əti olaraq qalır
1
.
Ukrayna iqtisadçısı, professor A.A.Mazaraki yazır: “Pul
problemi q
ədim dövrlərdən tədqiqatçıların diqqətini özünə cəlb
edir. İqtisadi nəzəriyyənin çətin ki, elə bölməsi olsun ki, onun
haq
qında puldan daha çox danışılsın və yazılsın. Bununla yanaşı,
ç
ətin ki, puldan başqa hər hansı bir məsələ haqqında bu qədər
düzgün v
ə bəzən tamamilə fantastik nəzəriyyələr formalaşdırıl-
sın.” O, sözünə davam edərək göstərir ki, əgər daha geniş planda
da
nışsaq, pulun tədqiqi, mahiyyət etibarilə elə həyatın tədqiqidir.
Çün
ki pul insanın ona hansı münasibət bəslədiyindən asılı olma-
yaraq, onun bütün h
əyatına “nüfuz edir”. Çünki həyat – insanı və
ya bütün elml
əri maraqlandıran, onlar tərəfindən onun dərk edil-
m
əsi və bir tam kimi dünyanın tabe etdirilməsi üçün istifadə edi-
l
ən əsasdır (bazisdir). Pul fəlsəfəsi məhz həyatı və onun bütünlü-
yü
nü başa düşmək üçün öz diqqətini pul üzərində cəmləşdirir.
2
Biz is
ə daha dərinə gedərək şərh edirik:
pul – siyasətdir-
mi, iqtisadiyyatdırmı, vəzifədirmi, ailədirmi, məhəbbətdir-
mi, dostluqdurmu, yoldaşdırmı, namusdurmu, qeyrətdirmi,
m
ənəviyyatdırmı? Bir sözlə - bütün münasibətlərin əsa-
sıdırmı? Bazar iqtisadiyyatı pul iqtisadiyyatıdırmı? Pul ya-
şadığımız cəmiyyətdə bütün hadisə və proseslərdə diktator-
durmu? Bütün bu ziddiyy
ətli, paradokslu, təzadlı suallara
cavab verm
əyə çalışmışıq. Məhz sadalanan bu məsələlər,
1
Bax:
Современная экономика. Общедоступный учебный курс. Ростов
Н/Д.: // Феникс, 1999, c. 611.
2
Bax: Mazaraki A.A. Ticar
ət. Pul. Mentalitet. Bakı: “İqtisad Universiteti”
N
əşriyyatı, 2010, s. 355, 359 (rus dilindən tərcümə).