Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan müƏLLĠMLƏR Ġnstġtutu
Yüklə 4,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
68
-tərbiyə mərkəzləri olan Xanegah, Təkyə, Zaviyə və Dərgahlar orta əsrlərin bilik , elm, maarif və mədəniyyət mərkəzləri kimi fəaliyyət göstərmiĢlər.
Məscid, Xanegah və Təkyələrdən baĢqa o dövrdə kitab evləri, kitabxanalar da yaradılırdı ki, bu yerlərdə də bilikli insanlar elm həvəskarlarına müəyyən təhsil verirdilər. Belə müəssisələr sırasında Bağdadda Harun ər RəĢid (787-809) tərəfindən qurulan “Dar ol- hekmə” idi. Bura bir kitab evi, elm mərkəzi, tərcümə yeri idi. Burada qədim yunan filosofların əsərləri ərəb dilinə tərcümə edilir, nüsxələri çoxaldılır və yayılırdı. Yaxın və Orta ġərq ölkələrinin alimləri bu elm mərkəzindən istifadə edib faydalanmıĢlar. Mənbə- lərin verdiyi məlumata görə bu hikmət evi Hülaküların hücumuna qədər (1258) qalmıĢdır. Həmin ildə Nəsirəddin Tusi Bağdadda olmuĢ, heç Ģübhəsiz o da bu elm mərkəzindən istifadə etmiĢdir. Belə kitab evi elm mərkəzlərindən ən məĢhuru IX əsrdə Bağ- dadda yaradılmıĢ “Beyt ol-hekmə” (830) idi ki, (“Hikmət xəzinəsi”) bu öncə bir kitab evi, elm, tədqiqat mərkəzi kimi qurulsa da gələcək “Mədrəsə” təhsilinə bir baĢlanğıc idi. “Beyt ol-hekmə”də idman zalı, ədəbiyyat salonu, Əl-kimya emalatxanası, rəsədxana, xəstəxa- na fəaliyyət göstərirdi. Burada tərcüməçilər var idi ki, yunan, latın, pəhləvi, fars dilində olan ədəbiyyat ərəbcəyə tərcümə edilir, çoxal- dılıb yayılırdı. Burada riyaziyyat, fəlsəfə, ritorika, psixologiya, əxlaq, coğra- fiya, qrammatika və musiqi sahələrində Sokrat, Platon, Aristotel, Arximed eləcə də tibbə dair Hiroqliyus və Calinus kimi qədim yunan alimlərinin əsərləri geniĢ miqyasda tərcümə edilmiĢdir. Bu tərcümələr Yaxın ġərqdə, Qafqazda geniĢ yayılaraq tədris müəs- sislərində dərs vəsaiti kimi istifadə olunmuĢdur. Hələ IX əsrdə Əbu Nəsr Farabi Aristotelin əsərlərini sadələĢdirmiĢ, ona Ģərhlər yazmıĢ, onları ġərqə, bizlərə çatdırmıĢdır. Təsadüfi deyil ki, hələ öz döv- ründə Farabiyə Aristotelin “Birinci müəllim” ünvanından sonra “Ġkinci müəllim” və ya “Ġkinci Aristotel” ünvanı verilmiĢdir. Bir çox Azərbaycan alim və Ģairlərinin - Nizami Gəncəvinin, Xaqani ġirvaninin, Xətib Təbrizinin, Bəhmənyarın və baĢqalarının 69
əsərlərindən məlum olur ki, onlar qədim yunan fəlsəfəsini yaxĢı bilmiĢ və ondan faydalanmıĢlar. Pedaqoji fikrimizin və elmimizin inkiĢafında, maarif və mədə- niyyətin yayılmasında erkən orta əsrlərdə yaranmıĢ kitab evləri və kitabxanaların böyük əhəmiyyəti olmuĢdur. Alimlərin, elmi sevən- lərin baĢ vurduqları əsas yer kitab evləri və kitabxanalar olmuĢdur. Ġslam əhli kitabı həmiĢə sevmiĢ və onu yüksək dəyərlən- dirmiĢdir. Kitabın dəyərini yüksək qiymətləndirənlərdən biri böyük alim Əl-Cahiz olmuĢdur. O demiĢdir ki, kitab susduğunuz zaman səssiz, danıĢdığınız zaman danıĢan, məĢğuliyyətiniz varkən söhbətə baĢlamayan, çalıĢan zaman sizi yalnız buraxan, özünüzə qarĢı heç vaxt minnətçi olmayan, sizi yoldan çıxarmayan bir dost, bezdirib usandırmayan, sizi aldadıb yalan söyləməyən bir yoldaĢdır. Kitab evləri, kitabxanalar elm adamlarının həmiĢə sevimli ye- ri olmuĢ, onlar kitaba son dərəcə böyük qiymət vermiĢ və kitab oxu- mağa sərf etdiyi vaxtları ən dəyərli və qiymətli vaxt hesab etmiĢlər. Xəlifələrdən birisi gecə söhbəti keçirmək üçün hər gecə alimlərdən birini yanına dəvət edərmiĢ. Saray xidmətçisi alimin yanına gəlib dəvəti söyləmək istərkən alimi kitablar arasında mütaliə etdiyini görmüĢ və Xəlifənin istəyini ona çatdırmıĢdır. Alim isə - “Xəlifəyə söyləyin ki, indi yanımda bir qrup hikmət adamları, müdrik insanlar vardır, onlarla söhbət edirəm. Onlarla söhbəti bitirib gələrəm” - demiĢdir. Xidmətçi alimin sözlərini xəlifəyə bildirərkən, o heyrətlə soruĢmuĢdur: - “Yanındakı o dəyərli alimlər kimlərdir, əcaba”? Xidmətçi bildirmiĢ: - “Vallahi ya əmir əl-Mömin yanında heç kim yox idi” - deyincə, xəlifənin marağı daha da artmıĢ və demiĢ: ”Nə edirsən et, onu bu saat mənim yanıma gətir”. Nəhayət, alim xəlifənin yanına gəlmiĢdir. Xəlifə maraq və təəccüblə soruĢmuĢdur: -“Sənin yanındakı o müdrik insanlar kim idi?”. Alim demiĢdir: - “Ey Mömünlərin əmiri! Onlar: - söhbətlərindən heç zaman doymadığımız, üz-üzə olarkən əmniyyətli və təhlükəsiz olan, baĢ- baĢa qaldığımız zaman dadlı, xoĢ sözləri ilə dərdlərimizi dağıdan, bizə ümid və güc verən, öz elmləri ilə bizi əvvəlkilərin bilik, ağıl, ədəb və doğru görüĢlərindən yararlandıran, bizə doğru yol göstərən sədaqətli yoldaĢlardır. Onlar – “ölüdür, desəm yalan olar, dirilərə bənzəyir desəm məni qınamazlar...”. Xəlifə alimin bu sözlərindən 70
onun kitabları qəsd etdiyini anlamıĢ və gecikməsini əsaslı hesab etmiĢ, ona mükafat vermiĢdir. Ġlk dövrlərdə maarifpərvər Ģəxslər özləri əlyazmaları, kitab- ları, yazılı mənbələri toplayaraq kitab evləri və kitabxanalar yarat- mıĢ və bunu xalqın istifadəsinə vermiĢdir. Bitləmus xanədanında Ġskəndəriyyə kitabxanası və Abbasilər dövründə Bağdadda “Beyt ol-hikmə” və digərləri belə qurulmuĢdur. Kitab toplanıĢı və kitab evlərinin yaradılması - Bağdaddakı “Beyt ol-hikmə” (təsisi:830), “Dar ol-elm” (Elmlər akademiyası. təsisi: 993), Nəcəfdə “Heydəriyyə” (Ġmam Əlinin qəbrinin yaxınlı- ğında MəĢhədi ġərif tərəfindən qurulmuĢdur.Tarixi dəqiq bəlli olmasa da çox qədimdir), Qahirədəki “Dar-ol-Hikmə” (təsisi:1005) böyiik Ġslam Universitetlərinin yaranmasının nüvəsi olmuĢdur. Buna görə də bu müəssisələrin funksiyaları haqqında bir çox tarixçilər, tədqiqatçılar fikir ayrılığına da gəlmiĢlər: Bunlar mədrə- sədirmi, yoxsa kitabxanadır? Digər tərəfdən də bu müəssisələr istər dövlət tərəfindən qurulsun, istərsə də fərdlər tərəfindən qurulsun bu növdən olan quruluĢlara örnək olmuĢdur. Beləcə kitab evləri, elm evləri, kitabxanalar islam aləminin hər yerində-o cümlədən Azər- baycanda - Marağada, Təbrizdə, Gəncədə, Naxçıvanda, Bərdədə, Ərdəbildə, Dərbənddə, Həmədanda, ġirvanda, ġamaxıda yaradıl- mıĢdır ki, onlar da pedaqoji fikrin formalaĢmasında, inkiĢafında, el- min yayılmasında, insanların təhsilə, maarifə cəlb edilməsində, yeni tədris müəssisələrinin açılmasında böyük rol oynamıĢdır. Azərbaycanda, o cümlədən ġamaxı və Gəncə Ģəhərlərində Bağdadda “Beytül-hikmə” tipli elmi kitabxanaların təĢkili daha çox diqqəti cəlb etmiĢdir. Böyük alim və ədib Əbül-üla Gəncəvinin ġa- maxı kitabxanasında pedaqoji fəaliyyəti və naxçıvanlı alim Həddad ibn Bekran Əbül-Fəzl ən NəĢəvinin Gəncə kitabxanasında müdir vəzifəsində iĢləməsi həmin kitabxanaların Bağdaddakı “Beytül- hikmə” kimi elmi müəssisələr funksiyası daĢıdığını bildirir. Azər- baycanda kitabxanalar əslində elmi-tədqiqat və tədris iĢlərini birləĢ- dirən mərkəzlər kimi inkiĢaf etmiĢdir. “Beyt ol-hekmə” və bunun kimi digər təhsil, mədəniyyət, elm mərkəzləri (“Dar ol- elm”, “Dar ol-hekmə”, “Xəzanə-t ol-hekmə”) hansı ki, onlara ümumilikdə “Fəlsəfə evi”, “Elm evi”, “Bilik evi” Yüklə 4,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|