Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan müƏLLĠMLƏR Ġnstġtutu
Yüklə 4,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Həzrəti Məhəmməd (s)
- Ġmam Qəzzali
- 2. Ġslamda tərbiyənin insan fitrəti ilə bağlılığı.
- 5. Ġslamda tərbiyənin üsul və vasitələrinin, məzmun və formalarının vəhdətdə olması.
92
dövrün tərbiyəsi haqqında islamiyyətdə dəyərli fikirlər, hökmlər vardır. Ġslam insanı doğuĢdan ölənə qədər oxuyub-öyrənmədə, tək- milləĢmədə, inkiĢafda görür və deyir-“beşikdən qəbrədək öyrən”. Məhəmməd Peyğəmbər (s) insanın kamilləĢmə prosesini üç mərhələyə 7-7 yaĢ dərəcələrinə ayırmıĢ və demiĢdir: övlad öz həyatının birinci 7 ilində Ģah, ikinci 7 ilində (7-14 yaĢ) nökər, müti, üçüncü 7 ilində (14-21 yaĢ) məsləhətçi, məsul Ģəxs hesab olunur. Beləliklə, 21 yaĢa qədər insanın həyat yolu-Ģahlıq, nökərlik və məsləhətçi, məsul Ģəxs dövrlərinə bölünür. “ġahlıq” dövründə uĢaq azad, sərbəst Ģəkildə, sevgi və mə- həbbətlə böyüyərsə, böyüklər onun tərbiyəsinə, inkiĢafına diqqət və qayğı göstərərsə, istək və ehtiyaclarını yerinə yetirərsə, onun fiziki və mənəvi inkiĢafı üçün hər cür Ģərait, xüsusilə oyun Ģəraiti, fəal hərəkətlilik yaradarsa o çox sadə halda ikinci yaĢ dövrünə itaət mərhələsinə gəlib çatacaq, valideynlərinin, müəllim və tərbiyəçiləri- nin sözlərini eĢidəcək, düzgün psixoloji müvazinətə malik olacaq, özünü normal idərə edə biləcəkdir.
ğın kiçik yaĢlarında coĢğun, çevik, qaynayıb-daĢan olması yaxĢıdır, çünki belə uĢaq böyüyəndə sakit və özünü idarə etməyə qadir olur”. Belə olan halda yeniyetmə ikinci yaĢ dövründə tərbiyəçilərin ona verdiyi ədəb, əxlaq, iradə tərbiyəsini layiqincə qəbul edəcək, öz üzərində çalıĢacaq, ağlı ilə hərəkət edib nəfsinə qalib gələcək, övladlıq borcunu yerinə yetirəcəkdir. Bu dövrdə o ətrafındakılardan müəyyən Ģeyləri soruĢur, öyrənir və baĢqalarına da öyrədə bilir. Onun fəaliyyətinə istiqamət vermək, vaxtına nəzarət etmək lazımdır ki, o daha səmərəli və faydalı olsun. Beləliklə, yeniyetmə normal Ģəkildə üçüncü yaĢ dövrünə-ka- millik dövrünə girəcəkdir. Peyğəmbərimiz (s) bu üç dövr haqqında mürəbbilərin vəzifələrini bir hədisdə belə müəyyənləĢdirmiĢdir: “Qoy sənin övladın yeddi il oynasın, sonrakı yeddi ili də ədəb öy- rənsin, tərbiyə alsın və sonra onu özünün müĢavirin və yoldaĢın he- sab et”. Ġslam tərbiyəsi, hər Ģeydən öncə, islam əxlaqının tərbiyə edilməsini nəzərdə tutur. Bu isə yalnız insanda islam görüĢlərinin, dini Ģüurun tərbiyə edilməsi və ya islam əxlaqının aĢılanması ilə məhdudlaĢmır. Buraya: dini və dünyəvi elmlərin öyrədilməsi, etik, 93
estetik, əxlaqi tərbiyənin aĢılanması, vətənpərvərlik hisslərinin for- malaĢdırılması da daxildir. Əxlaq alimləri tərbiyə məsələsində iki əsas görüĢü ələ almaqdadırlar. Birinci görüĢə görə, insan doğuĢdan tərbiyəli, ya da tərbiyəsiz olur və o sonradan dəyiĢilə bilməz. Digər görüĢ isə, bu- nun tam əksi olaraq, tərbiyəni insan həyatı üçün vacib amil sayır və insanın anadangəlmə tərbiyəli və ya tərbiyəsiz olması ilə bağlı gö- rüĢləri qəbul etmir. Ġmam Qəzzali bu məsələdə fərqli görüĢə sahib- dir və tərbiyə məsələsində insanları dörd qrupa ayırmaqdadır: a)
Düzü-əyridən, doğrunu-səhvdən ayıra bilməyəcək qədər qəlbi saf, təmiz olan insanlar. Belə insanların tərbiyələndirilməsi olduqca asan və rahat olur. b)
YaxĢını-pisdən, xeyiri-Ģərdən ayıra bildiyi halda hər za- man pis iĢ görən insanlar. Belə insanlarların tərbiyələndirilməsi çə- tin olsa da mümkündür. c)
Pisi yaxĢı, yaxĢını da pis olaraq qəbul edənlər. Bunların tərbiyələnmələri çox mürəkkəb və uzun müddətli bir iĢdir. d)
yoğrulmuĢ, pis əməlləri ilə öyünməyi sevən, bədxah ruhlu kimsə- lərdir. Bunların da tərbiyələndirilməsi çox çətin və uzun müddətli bir iĢdir. Qəzzali elmin fəzilətini deyilə biləcək ən gözəl sözlərlə bu Ģəkildə ifadə etmiĢdir: “Elmi tələb etmək, öyrənmək ibadət, araĢdır- maq cihad, bilməyən birisinə öyrətmək sədəqə, onu elm əhli üçün istifadə etmək isə Allaha yaxınlıqdır”. Əqlin fəzilətini heç kəs Qəzzali kimi mənalı Ģərh etməmiĢdir. O demiĢdir:“ Ġnsanın arzu və istəkləri əsasən üç Ģey üzərində cəmlə- Ģir. Onlardan birincisi var-dövlətdir. Var-dövlət arzusu insana Ģərəf gətirməz. Ġkincisi elmdir. Elm insana ən uca amalına çatmaq qüdrəti bəxĢ edər. Üçüncüsü isə sağlamlıq və uzun həyatdır. Bu üç Ģey içərisində insan üçün ən faydalısı elmdir. Onun üstünlüyü sadəcə olaraq dünya deyil, axirət həyatında da görünməkdədir”. Qəzzali elmi hər Ģeyin əsası, əməli isə onun meyvəsi olaraq görməkdədir. Ona görə, elmin ümumi faydasını dünya və axirət üzərində yekun- laĢdırmaq olar. 1.
Dünya faydası: Elm qəlb gözünü açaraq insanı zülmətdən aydınlığa çıxarır. 94
2.
Axirət faydası: Ġnsan elmlə Allahı tanıyıb onun təkliyini dərk edir. Allaha itaət edib onun halal-haramına riayət edir. Bütün bunlardan sonra belə bir qənaət hasil olur ki, Qəzzaliyə görə elmin özü hədəf deyil, insanın məqsədinə çatması üçün bir vasitədir. Ġslam tərbiyəsi insanın əqlinin, ruhunun və cisminin bərabər səviyyədə inkiĢafını nəzərdə tutur. Ġslama görə, bədən elə bir qəlibdir ki, ruh buraya tökülür. Bədənə və ruha ağıl rəhbərlik edir və islamın müqəddəs kitabında da deyildiyi kimi Allah ağıldan daha dəyərli bir Ģey yaratmamıĢ və insanlara - “mən sənə ağıl verdim,
Ġslam tərbiyəsinin səciyyəvi xüsusiyyətlərindən irəli gələn islam tərbiyəsinin prinsiplərini aĢağıdakı kimi qruplaĢdırmaq olar: 1. Ġslamda tərbiyənin ilahi səciyyə daĢıması. Yəni Ġslamda əxlaqi hökmlər Allah tərəfindən nazil olmuĢ və insan Allahın tələb- lərinə uyğun olaraq öz iĢini, həyat tərzini qurmalıdır.
insanlıq xisləti elə insan doğulanda onun fitrətində bu potensial im- kan kimi mövcuddur və bu insanı ən yüksək əxlaqi keyfiyyətlərə, yüksək təkamül dərəcəsinə çatdırmağa qadirdir. Ġnsanda olan bu po- tensial imkan düzgün istiqamətləndirilsə, tərbiyə edildikdə həqiqi təkamülə yetiĢər. Ġnsan ilk yaradılıĢından kamil insan kimi formalaĢana qədər müəyyən inkiĢaf yolu keçir, torpaq və ruh ünsürlərindən ibarət olur ki, bu ünsürlər insanın cismində birləĢir, onun meyl, arzu və istək- lərini müəyyən edir. Ruhani ünsür insanın əzəli fitrətini təĢkil edir. Ona görə də islam tərbiyəsində ruh tərbiyəsinə, mənəvi tərbiyəyə xüsusi diqqət yetirilir. 3. Ġslamda tərbiyənin ümumi səciyyə daĢıması. Ġslam tərbi- yəsi milli mənsubiyyətindən, sosial vəziyyətindən, irqindən, cinsin- dən asılı olmayaraq bütün müsəlmanlara aiddir;
həyat tərzini, düĢüncə və davranıĢını bir birindən təcrid edilmiĢ hal- da deyil, onları vəhdətdə, bütöv halda götürür və onlarla sıx bağlı Ģəkildə həyata keçirir. 5. Ġslamda tərbiyənin üsul və vasitələrinin, məzmun və formalarının vəhdətdə olması. Ġslam tərbiyəsi insanın zehni, fizi- Yüklə 4,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|