Azərbaycan ssr elmlər akademġyasi tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 1,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
73 Təbrizdə bir sıra iri qəbiristanlıq var idi. Hər bir böyük məhəllənin ayrıca qəbiristanlığı olurdu. Onlardan Surxab, Gəcil, Çərəndab, ġam, Vilyanguh, Səyyaran və s. göstərmək mümkündür. Hafiz Hüseyn Kərbəlayı Təbrizi adlarını qeyd etdiyimiz və əlavə olaraq Ģəhərin özündə və bəzi yerlərində dəfn olunmuĢ Ģəxsiyyətlər haqqında ətraflı məlumat vermiĢdir (241]. Təbrizdə müdafiə xarakterli, istərsə digər ictimai binalarla yanaĢı, aĢağı təbəqəyə məxsus kiçik daxmalar, xam kərpic və palçıqdan hörülmüĢ evlər də var idi. ġəhərin ətrafında bir çox bağlar, eləcə də taxıl, əkin yerlərinin olması göstərir ki, Təbrizdə sənətkarlıq və ticarətin inkiĢafına baxmayaraq, Ģəhər yarımaqrar vəziyyətdə idi. Təbriz əhalisinin bir hissəsi kənd təsərrüfatı və əkinçiliklə hələ tam əlaqəsini kəsməmiĢdi. Bəhs etdiyimiz dövrdə Təbrizdə yaĢayan ayrı-ayrı təbəqələr haqqında əldə lazımi qədər material olmadığı üçün tədqitatçı Ģəhərlərdə ictimai mövqeyinə görə bir-birinə zidd olan iki əsas sinif - hakim və məhkum siniflərin vəziyyəti barədə geniĢ fikir söyləməkdə çətinlik çəkir. Bununla belə, mənbələrdən topladığımız materialları qruplaĢdıraraq bu barədə müəyyən nəticələr əldə etmək olar. Məlum olduğu kimi, IX-XI əsrlərdə Azərbaycanda feodal istehsal münasibətlərinin inkiĢafı nəticəsində feodalların torpaq mülkiyyətinin möhkəmləndiyi və siyasi cəhətdən müstəqilliyə meyl nəzərə çarpırdısa, XII- XIII əsrin əvvəllərində Azərbaycanda feodal münasibətlərinin yüksək inkiĢaf səviyyəsinə çatdığını görürük. Əsas torpaq fondu iri feodalların ixtiyarına keçir, dövlət və mülki torpaq fondu sahəsi xeyli geniĢlənir [242]. Nəticədə ölkədə feodal istismarı getdikcə güclənirdi. ġübhəsiz, bu vəziyət Ģəhər həyatında da öz əksini tapırdı. Əmtəə-pul münasibətlərinin inkiĢafı, acgöz feodalların pula olan hərisliyi üzündən Ģəhər əhalisi üzərində qoyulmuĢ vergi və mükəlləfiyyətlərin miqdarı artırdı. Belə bir vəziyyət iri feodalların, Ģəhərdəki dövlət məmurlarının mənafeyinə tamamilə uyğun idi. XIII əsrin əvvəllərində monqolların Azərbaycana yürüĢü ilə ölkədə iqtisadi həyat daha bərbad hala düĢdü, Ģəhərlər xarabalığa çevrildi. RəĢidəddinin yazdığı kimi, «əksər vilayətlərin rəiyyəti cəlayi-vətən olub, yad vilayətlərdə özləri üçün ev-eĢik düzəltdilər. ġəhərlər və kəndlər boĢalmıĢdı. Didərgin düĢmüĢ əhalini öz sabiq yerlərinə qaytarmaq üçün onlara müxtəlif iĢgəncələr verilirdi. ġəhərdə qalan adamların əksəriyyəti evlərin qapılarını daĢ ilə hörmüĢ və ya baca açmıĢdılar... Onlar vergi yığan məmurların qorxusundan evlərinin damlarından o tərəf bu tərəfə qaçırdılar. KiĢiləri ələ keçirə bilmədikdə, onların arvadlarını tutub qoyun sürüsü kimi qabaqlarına qatıb məhəllə-məhəllə vergi toplayan məmurların yanına aparırdılar. Onları ayaqlarından asıb döyürdülər» [243]. Beləliklə, XII əsrdə Azərbaycan Ģəhərlərində iqtisadi inkiĢaf nəzərə çarpırdısa, XIII əsrin əvvəllərində Ərdəbil, Marağa, Bərdə, Naxçıvan, 74 Beyləqan, Gəncə Ģəhərlərinin tamamilə dağıldığını, monqol hücumlarından yaxa qurtarmıĢ Ģəhərlərin əhalisinin isə didərgin düĢdüyünün Ģahidi oluruq. Kəndlərdə və əkin sahələrində iĢçi qüvvəsi azalmıĢdı. Belə bir ağır və qeyri-münasib Ģərait kəndlilərin Ģəhərə-axınını sürətləndirirdi. Azərbaycanın digər Ģəhərləri kimi, Təbriz də təkcə feodallardan asılı olan kəndli və sənətkarları deyil, həmçinin Ģəhərdə yaĢayıb ticarətlə məĢğul olmaq arzusunda olan kiçik məmurları özünə cəlb edirdi. Təbriz əhalisi mənbələrdə «sakenane-Ģəhr» (Ģəhər sakinləri) və ya «əhle-Təbriz» kimi qeyd olunurdu. Lakin mənbələrin özündə belə, istər-istəməz həmin əhalinin müxtəlif təbəqələrdən ibarət olması göstərilir. Hakim və məhkum sinif «rəiyyət və ərbab» («rüaya və ərbab»), «rəiyyət və tacir» («rüaya və tacir»), «yüksək və aĢağı təbəqə» («xass və əvam»), «hakim və məhkum», «zalim və məzlum» kimi istilahlarla qeyd edilir [244]. Yuxarıda qeyd edilən istilahlardan aydın olur ki, əhalinin əsas vergi verən təbəqəsi sənətkarlar, xırda alverçilər «rüaya» adlanır. Qazan xanın fərmanında «basqakan, müluk, bitikçiyan, nəvvab, əyan, mötəbəran, kədxudayan» ilə bərabər, axırda «cümhuri rüaya-yi vilayət» sözü iĢlənmiĢdir [245]. Rəiyyət sözünün bütün təbəqələrdən sonra yazılması əsasən əhalinin vergi verən təbəqəsi olduğunu göstərir. Bundan əlavə, Ģəhərin yoxsul təbəqəsi «rüaya-yi dərviĢ» (yoxsul rəiyyət), «əvam» (yoxsul), «rüaya-yi aciz» (əldən düĢmüĢ rəiyyət), əzaf (yoxsullar, zəiflər), «füqəra» (fəqirlər), «məsakine Təbriz» (Təbriz yoxsulları, «iczə və mesakin» (aciz və yoxsullar) kimi qeyd edilmiĢdir [246]. Həmdullah Qəzvini «Nüzhət əl-qülub» adlı əsərində də Təbrizin əhalisini varlı-yoxsul təbəqələrinə bölərək «fəqir və ğəni» (yoxsul və dövlətli) adlandırmıĢdır [247]. Göründüyü kimi, sosial mövqeyinə görə bir-birinə zidd olan iki sinif mənbələrdəki yazılıĢ tərzində də özünü göstərir. ġəhər sənətkarları «ovzan», «əsnafe-ovzan» [248], «əhle-mohtərefe» kimi qeyd olunur. Tacirlər isə «bazərqanan», «tüccar» adlanırdı [1249]. Yoxsul təbəqəni tacirlərdən fərqləndirmək üçün mənbələrdə «tüccar və rüaya» (tacirlər və rəiyyət) istilahlarına da təsadüf olunur [250]. Məhəmməd ibn HinduĢah Naxçıvani əhalini üç təbəqəyə bölür. Əğniya (varlılar), mütəvəssit halan (orta vəziyyətdə olanlar), füqəra (yoxsullar). Müəllif füqəra və züəfanı (zəifləri) «ən nazik» (ən yoxsul - S. O.) təbəqə adlandırmıĢdır[251]. Təbriz əhalisinin çoxu sənətkarlıq və ticarətlə məĢğul olur [252], böyük bir qismi kəsbkarlıq edirdi [253]. Lakin iqtisadi və siyasi mövqelərinə görə sənətkarlar və tacirlər eyni vəziyyətdə deyildi. Azad sənətkar və tacirlərlə yanaĢı, dövrün hökmdarları və feodallarından asılı sənətkarlar və tacirlər də var idi. Tacirlər özləri də iki qrupa bölünürdülər. Xırda tacirlərlə yanaĢı, daxili və xarici ticarəti öz əlində cəmləĢdirmiĢ iri tacirlər, ortaqlar, otkup sahibləri Yüklə 1,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|