Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

68 
 
götürürdü. Daha sonar Həbib  Sisəcana
1
 yollandı, onun əhalisi ilə  vuruĢdu, onları 
onları  qaç mağa  məcbur  etdi,  sonra  isə  Vaysı  zəbt  etdi  və  Sisəcandakı  qalada 
yerləĢənlərlə  müqavilə  bağlad ı;  (müqaviləyə)  görə  onlar  vergi  verməyi  öhdəyə 
götürdülər. Bundan sonar o, Curqaza getdi. 
…Deyirlər  ki,  həmin  Həbib …  Kisalı,  Hunanı
2
,  Cardaman ı
3
 KuĢtascini
4
 
[QuĢtasfini]…sülh müqaviləsi üzrə tutdu; onların əhalisinin qanını tökmə məy i və  
onların  ibadətxanalarına  və  [Ģəhərlərinin]  divarlarına    to xunmamağı  öhdəsinə 
götürdü., lakin bu Ģərtlə ki, on lar torpaq və can vergiləri ödəsinlər. 
 
Daha    sonar,  deyirlə r  ki,  Sa lman  ibn  Rəbiyyə  ə l-Bəhili
5
 xəlifə   Os manın 
əmri ilə Arrana  hərəkət etdi və Berləqan sülh müqaviləsi ü zrə tutdu; müqaviləyə 
görə o, torpaq  və can verg isi verməy i onların  boynuna  qoyur, onun əhlisi həyatı,  
mü lkiyyəti  və  onların  Ģəhər  divarların ı  himayə  edirdi.  Sonra  Salman  Bərdəyə 
gəldi  və  Ģəhərdən  bir  fərsə x  ara lıdakı  Tutur  (Tə rtər)  çay ı    [ya xasında]  düĢərgə 
saldı.  ġəhər əhalisi daravazaları onun üzünə bağlad ı və o, onunla   (Ģəhərlə) bir 
neçə  gün  əlləĢməli  oldu.  Eyni  zamanda  o,  onun  [ətrafındakı  ]  kəndlərə  basqın 
etdi, o yerlərdə  məhsulu artıq  yığılmıĢdı.  Bu (və ziyyət) ionla rı onunla Bey ləqan 
əhalsinin  (müqaviləsi)  qaydasında  sülh  bağlmağa  [məcbur  etdi].  Onlar    Ģəhər 
darvazaların ı onun üzünə çadılar; o, Ģəhər daxil oldu və  [bir müddət] orada qaldı.  
O  ö zünün  atlı  dəstəsini  buradan  irəlilətdi  və  Arrandakı  ġakĢin  (ġakaĢen), 
Meskean  (Meskuenk),  Ud  (Uti)  Mesiran  (Meseran),  Xa rxılyan  (Xa rcityan), 
Təbər (Teri) və baĢqa  yerləri tutdu. O,  Ba lasican
6
 kürdlə rinə  isla m d inin i qəbul 
etməyə  təklif  etdi,  la kin  onla r    buna  müharibə  ilə   cavab    verdilər;  ancaq  o, 
onların  üzə rində qə ləbə ça ldı və bir hissəsini can vergisi vərməyə   məcbur etdi, 
qalan az (hissəsi ) isla mı qəbul etdi və sadaqat [zəkat] ödədi. 
Bərdə sakinlə rin in bəziləri mənə bildirdi ki, Salman  ibn Rəb iyyə əl-Bəh ili 
qədim  Ģəhər  hesab  edilən  ġə mku rə  ordu  göndərdi  və  onu  tutdu.  O  vaxtdan 
sanarilər
7
 onu dağıdana  kimi Ģ əhər sıx əha lisi o lan və çiçə klənən (Ģəhər) o laraq 
qaldı  Bu  həmin  xalq    idi  ki,  yezid    ibn  Usayd  əl-Su lami
8
 Ərmən iyyəni  tərk 
                                                                 
1
 Sisəcan  (və  ya  Sünik)  –Araz  çayı  ilə  selcan  gölü  arasında   vilayət  (eyni  adlı  Ģəhər-indiki 
Sisyanla bağlanır). 
2
 Human-Arranın  qərbində,  Xosrov  ƏnuĢiravanın  vaxtında  hun-sabirlərin  yerləĢdiyi  Ģəhər. 
Xarabalığı  tovuz    Ģəhərində  20  km  Ģimal-Ģərqdə,  kürün    sağ  sahilindədir.  ġəhərin  ətrafındakı 
düzənliyi yerli əhali indi də ―Xunam düzü‖ adlandırır.  
3
 Cardaman-Arranın  Girdiman vilayəti. 
4
   KuĢtəsci (KüĢtasfi,  QĢtasfi)- Kür   çayının  Xəzər  dənizinə töküldüyü   yerə  deyilirdi. Orta  
əsrlərdə bura ġirvan dövləti ilə bağlı ayrıca mahal sayılırdı. 
5
 Salman ibn Rəbiyyə əl-Bəhili- Arranını erkən fəthində iĢtirak etmiĢ ərəb sərkərdəsi. 
6
 Balasican  (Balasacan,  Balasakan)-Kürün  aĢağı  axınında,  çayın  sağ  sahlində  (Muğan 
düzündə) vilayət.  
7
 Sanarilər  (gürcücə  ―tsanar‖)-  Alazandan    Ģimalda  və  ġəkidən  Ģimal-Ģəqdə  yaĢayn  dağlı 
tayfalar. 
8
 Yezid ibn Usayd  əs-Sulami-752/3-768-ci illərdə Arranın hakimi. 

---

69 
 
etdikdən  sonar  hərə  tərəfdən  axıĢıb  gəldi,  gücləndi  və  ağzınlıq  etdi.  Lakin  240   
[854]  –  cü    ildə  Mö`təsim  Billahın
1
 nümayəndəsi  Buğa
2
,  allah  onu  əfv  etsin, 
Ərmən iyyə, A zərbaycan və ġimĢatın
3
 hakimi olmaqla  onu (Ģəhəri) bərpa  etdi və 
xə zərlərin  bir  hissəsini  oraya    köçürdü;  onlar    himayəç ilik  adlı  xahiĢlə  onun 
yanına    gəlmiĢdilər,  çünki  onlar    islamı  qəbul  etmək  arzusunda    idilər.  O, 
Bərdədən tacirləri də oraya köçürdü və Ģəhəri Mütəvəkkiliyyə adlandırdı. 
Daha    sonar  deyirlə r  ki,  Sa lman  Bərd icdən
4
 o  tərəfə ,  a r-Rasın  (Ara zın) 
kürə  qovuĢduğu  yerə  yollandı.  Kürü    keçd i,  Qəbələn i  tutdu,  ġəkkan
5
 və 
Kə mibəran
6
 hakimləri ilə  vergi ödə mək Ģərtilə sülh bağlad ı.  Onunla (Sa lmanla ) 
Xazyan
7
 əhalisi, ġirvan hakimi və dağların o b iri hakimlə ri, Məskətin
8
, ġəbiran ın 
ġəbiranın  və  Bab  (Dərbənd)  Ģəhərinin  sakin ləri  belə  Ģərtlərlə  sülh  bağladılar. 
La kin  [Sa lman] Ģəhərdən çıxan kimi əha li onu (Ģəhərin) onun arxasınca bağladı.   
[Xə zər]  xaqanı  isə  öz  atlı  qoĢunu  Bələncər  çayından  o  tərəfdə  onun  qabağına  
çıxd ı. Burada  Sa lman dörd min müsəlmanla  [b irlikdə] öldürüldü … 
Deyirlər    ki,  Məslə mə  ibn  (ibn  Əbd  əl-Malik)
9
 Xayzan  əhalisi  iə  sülh 
bağladı və Ģəhər qalasının dağıd ılmasını əmr etdi; o, orada  ö zünə mü lk götürdü, 
bu  günə  kimi  ―Xauz  Xayzan‖  ad ı  ilə  tanınır.  Onunla  (Məsləmə  ilə)  dağlı 
hakimlər  sülh  bağlmağa    tələsdilə r;  belə  ki,  onun  yanına  ġirvanĢah,  LianĢah, 
TəbərsəranĢah,  FilanĢah,  CaĢanĢah,  həmç inin   Məskət  hakimi  gə ldilər.  Bundan 
sonra Məsləmə   Bab Ģəhərinə yönəldi və onu tutdu. Bab qa lasında  bu va xt  min  
xə zər  a iləsi  vard ı;  o,  onları  mühasiyə  ald ı  və  onların  üzə rinə  daĢ  və  sonar  daĢ 
Ģəklində  düzəltdirdiy i  dəmir  tamağa  baĢladı.  Lakin  bununda    köməyi  o lmad ı, 
onda  Məsləmə ƏnuĢiravanın  onlar  üçün su (kə məri) çə kdirdiy i bulağa yollandı, 
çoxlu  inək  və  davar    kəsdird i,  onların  içərisindəki  bağırsaqları  və  peyini  ora 
[tökdürdü].  Bir    gecə  keçəndən  sonra su  korlandı  iylən məyə  baĢladı  və  içində 
qurd    göründü.  Gecə  düĢəndə  onlar  (əhali)  qalan ı  tərk  ed ib  qaçdılar.  Bundan  
sonra    Məsləmə  ibn  Əbd  əl-Ma lik  bab  əl-Əvbaba  (Dərbəndə)  Suriyadan  iyirmi 
                                                                 
1
Mö`tsim- Billah haqqında bax: qaynaq №15? Qeyd  13. 
2
 Buğa  əl-Kəbr  (Böyük  Buğa)-Mö`təsim və  sonrakı xəlifələr zamanında   görkəmli  sərkərdə. 
868-ci  ildə  edam  edilib.  Kökcə  türk  spyundan  olan  ― Böyük  Buğa‖  göründüyü    kimi,  Xilaf ət 
qulluğunda  öz türk adını saxlaya  bilmiĢdi.  
3
 ġimĢat-Fərat çayı üzərində Bizans  Ģəhəri. 
4
 Bərdic əl-Ġstəxri, ibn Havqəl və əl-Müqəddəsinin Kür üztündə yerləĢdiyi mülahizə etdikləri 
Bərzənclə eyni Ģəhər olmalıdır. (kürün sağ sahilində, Bərdədən, təqribən 34 km Ģərqdə). 
5
 ġəkkan- (ġəki, ġəkki)- indiki ġəki rayonunun ərazsinə düĢən vilayət.  
6
 Kəmibəran-antik dövrdə Kambisəna, erkən orta  əsrlərdə Kambçek-Albaniyanın Ġberiya ilə 
sərhəddindəki vilayət. 
7
 Xayzan (Xaydan)-Dərbənddən Ģimal t ərəfdə, qaytaqların yaĢadığı vilayət. 
8
 Məskətin  -Azərbaycanın  Ģimal-Ģərq   hissəsində, adı  ġəbiranla  yanaĢı  çəkilən  Ģəhər;  erkən 
orta ərslərdə bu ərazilərdəki dövlətin adı.  
9
   Məsləmə  ibn  Əbd  əl-Malik-  Əməvilər  sülaləsindən olan xəlifə Əbd-əl-malikin  (680-705) 
oğlu. 725/6 , 732/3- cü illərdə Ərməniyyə və Azərbaycan hakimi. 

---