266
* * *
1. Zaqafqaziya ölkəsinə diqqətlə nəzər salan hər kəs yəqin edər ki, o rada
təbiət insan üçün hər Ģeyi hazırla mıĢdır; ancaq indiyə kimi insanlar təbiətdən
istifadə et mə miĢlər. Ġndiki höku mət yaln ız ö z gücü hesabına keçinir; la kin
mə lu mdur ki, dövlət təsərrüfatı iĢində yaxĢı uğur qazan maq üçün höku mətin və
ayrı-ayrı Ģəxslərin birgə səyləri zəruridir. ġəxs i fayda özülündə ictimai faydaya
can atan, tacirlərin və iri kapitalistlərin olmadığı bir yerdə isə ayrı-ayrı adamla rın
fərdi hərə kətləri müdrik höku mət in xoĢ niyyətlərinə az kö mək edər və ya
ümu miyyətlə kö mək edə b ilməz.
Be lə bir Ģəraitdə dövlət müĢaviri Qriboyedov və kollegiya müĢaviri
Zaveleyski bu diyarın
1
zəngin ehtiyatların ı və vəsaitlərini d iqqətlə araĢdırd ıqdan
sonra ümu mi iĢin faydası üçün, zati-aliləri qraf Ġvan Fyodoroviç Paskev iç-
Erivanskiyə
2
çatdırılmaq üçün Qafqa zın o tayında yerləĢən varlı əyalət lərdə
Ģirkət açmaq haqqında plan tərtib etmək fıkrinə düĢdülər. [Bu Ģirkət] Ģərabçılıq,
ipəkç ilik, pa mbıq-parça ma llarının müstə mlə kə lərdə yetiĢdirilən ma lların, boya,
əczaxana və b. məhsullarının buraxılıĢına rəhbərlik edib onları təkmilləĢdirmək
üçün yaradılmalıdır.
Siz, zat i-a lilə ri ö lkən i idarə et məyə baĢladıqdan dərhal sonra 1827-ci ilin
I rübündə və sonralar Cəlaloğulda
3
düĢərgə və hərbi hazırlıq ların səs-küyü
içərisində aĢağıda imza edənlərin b irinə dəfələrlə belə bir arzunuzu
bildirmiĢdiniz ki, Rusiyanın 27 il ərzində boĢ yerə gözlədiyi, dövlətin xeyrinə
götürülməli faydanı əldə etmək məqsədi ilə sizə etibar edilmiĢ əyalətlərdə yeni
dəyiĢikliklə r keçirəsiniz.
Sizin rəhbərliyinizlə, gələcəkdə gə milərin ü zə b ilməsi məqsədilə, Kür
çayının Samu xa qədər təmizlən məsi plan ı tərtib olun muĢdu; zəngin Kaxetiyan m,
ġəki xanhğı və Yelizavətpol dairəsin in birləĢdiyi bu yeri siz, yerli məhsulların
toplanması, ilin ço x da isti olmadığı, rus tacirlərin in isə Nijeqorod yarmar-
kasından sonra öz mallarmı mübadilə üçün buraya gətirə biləcəyi vaxtda
yarmarka açmaq üçün nəzərdə tutmuĢdunuz.
Ġran ilə [hərbi] kampaniyanın sürətli və Ģöhrətli hadisələri bu faydalı
ideyaların arzu olunan yetkinliyə çatmasına imkan verməd i və Siz zati-aliləri
1
Zaqafqaziya nəzərdə tutulur.
2
İ.F.Paskeviç-rus hərbi qulluqçusu, general-feldmarĢal; 1826-1830-cu illərdə Zaqafqaziyada
Rusiyanın baĢ komandam və hakimi, I Nikolayın mürtəce siyasətinin fəal icraçısı kimi dekabristlərə
divan tutulmasında iĢtirak etmiĢ (dekabristlərin «iĢi» üzrə Ali məhkəmənin üzvü idi), 1830-1831-ci
illər PolĢa azadlıq üsyanının və 1849-cu il Macar inqilabının yatırılmasına baĢçılıq etmiĢdi. 1826-
1828-ci illər Rusiya-Ġran müharibəsində çar ona «qraf Erivanski», PolĢadakı xidmətinə görə isə
«knyaz VarĢavski» fəxri adları vərmiĢdi.
3
Ġndi Ermənistanda Stepanavan Ģəhəri.
267
daha sakit va xtla rda bir daha bu məsələlərə qayıt maq üçün bunlarm plan ını
tələsik hazırla mağ ı ə mr etdin iz. Hə m də Siz öz fikirlərinizi aç ıq Ģəkildə izah
etdiniz ki, b ir neçə xey irxah və varlı adam ticarət Ģirkəti Ģəklində birləĢib bu
ölkənin təsərrüfatı və sənayesi üçün zəruri o lan islahatlar keçirsinlər. Bu məsələ
barəsində sizin fıkirlər te zliklə ha mıya aydın oldu.
Türkmənçay müqaviləsi bağlandıqdan dərhal sonra S.-Peterburqda
görüĢən adamların öz aralarında əldə etdiyi razılığın ilk əsası məh z sizin bu
fikirlər o ldu. BaĢqa mühüm hadis ə də, onları nə zərdə tutduqları plan ın həyata
keçirilməsinə çalıĢmağa get-gedə daha çox Ģirn ikləndirirdi. Hakim imperator
Nikolay Pavloviçin fəal xarakteri nəticəsində qabaqlar heç kimi
maraqlandırmayan bir ço x idarə məsələləri və imperiyanın ən uzaq nöqtələri
birdən-birə dövlət adamlarmın d iqqətini cəlb etdi və müza kirə obyektinə
çevrild i. Zaqafqaziya ölkəsinin də növbəsi çatdı. Onun dumana bürünmüĢ
statistikası, etnoqrafıyası, in zibati idarəsi, maliyyə iĢinin islahatı, xalq ehtiyacları
və onları ödəmə k üsulla rı sanki bu qaranlıqdan çıxdı. Dəyərli müvəqqəti yardım,
ölkənin daxili iĢlərin in yaxĢılaĢdırılması üçün xey li məb ləğdə pul vərilməsi,
HəĢtərxandan Ba kıya, Odessadan Redut-Qalaya gə milər iĢlə məsi - bütün bunlar
yüksək rəhbərliyin yeni xeyirxah qayğılarını aĢkar sübut edir və əlbəttə, Tür-
kiyə ilə indiki müharibə nəticəsində bizim xarici siyasət sistemimiz
pozulmasaydı, biz bununla kifayətlən məzd ik. AĢağıda imza edənlərə daha çox
ümid verən odur ki, sadiq bəndə hissələrinə uyğun olaraq onların nəzərdə
tutduğu dəyiĢikliklər höku mətin icazə verd iyi, arzu və tələb etdiyi məsələlərə
uyğun gəlir...
Siz, zati-a liləri, Ģirkət in niza mna məsi layihəsinin giriĢindən və həmçinin
ikinci fəslindən görəcəksiniz ki, onu təsis edənlər bəzi üstünlüklər xahiĢ edirlə r,
bunlar. Nəin ki Ģirkətin gələcək rifah ının tə minatı olma lıdır, bunlarsız Ģirkət heç
fəaliyyətə baĢlaya bilmə z. Hö kmdarlarımızın səxavəti nəticəsində mü xtə lif
üstünlüklər əldə etmiĢ o lan Rusiyadakı baĢqa Ģirkətlərin timsalında indi xah iĢ
etdiyimiz bunlardır:
3. Burada yeni heç bir Ģey yoxdur: mü xtəlif vaxtlarda Rusiyanın özündə
və burada - Gürcüstanda xüsusi hüquqlarla ko lonistlər yerləĢdirilmiĢlər; lakin
burada onlar diyara az fayda gətirmiĢlər. Birincisi ona görə ki, onla r böyük
ərazidə səpələnmiĢlər və ö z iĢlərini b irgə və həmrəy surətdə tutmaq imkan ları
azalır; ikincisi ona görə ki, Ģirkətin təsiri altında görə biləcəkləri nəzarət və
rəhbərlikdən məhru m id ilə r, halbuki [bu Ģirkət] hər Ģeyə bilik görkə mi verib,
[bütün iĢi] yaln ız b ir məqsədə yönəldə bilər. Həm də onların ilk təcrübəsi burada
çox rəngarəng iq limli, köçürüldükləri torpağı b ilmədikləri üçün yararsız və
uğursuz oldu.
AĢağıda imza edənlər bıırada Arazın o tayından yenidən Rusiya
hüdudlarına qayıtmıĢ ermən ilərin vəziyyətindən danıĢmağı özlərinə borc bilirlər.
Dostları ilə paylaş: |