263
arasında qərəzli əlaqələrdən qarĢılıq lı surətdə baĢ verə biləcək zərərli nəticələrin
qarĢısını almaq üçün, öhdəsinə götürür ki, indi və ya sonralar Rusiya
hökumətin in adbaad göstərdiyi adamların Arazla Çara çayının, Urmiya gölünün,
Cakatu çayının və Qızıl Üzən çayın ın Xəzər dənizinə töküldüyü yer arasında
yaratdığı hüduddakı öz torpaqlarında olmasını qadağan ed əcəkdir. Bütün Rusiya
imperatoru həzrətləri ö z tərəfındən Ġran qaçqınların ın Qarabağ və Na xçıvan
xanlıqlarında və Ġrəvan xan lığ ının Araz çayının sağ sahilində yerləĢən hissəsində
yurd salmasına və ya yaĢamasına [hər hansı] b ir qərarda icazə vərməyəcəyin i
vəd edir. Lakin özlüyündə aydındır ki, ancaq rəsmi rütbə daĢıyan və ya müəyyən
ləyaqət sahibi olan adamlara : Ģ ə xsi nü munələri, nəsihət və gizli ə laqələri ilə
keçmiĢdə onların idarəsində və ya hakimiyyəti altında olan əvvəlki
həmvətənlərinə zərə rli təsir göstərə bilən xan, bəy və din i rə islər və ya mo llala ra
qarĢı bu Ģərtin gücü var və olacaqdır. Ümu miyyətlə, hər iki dövlətin sakinlərinə
gəldikdə isə, ra zılığa gələn yüksək tərəflər qərara alır ki, hər iki tərə fın bir
dövlətdən o birinə keçmiĢ və ya bundan hansı gömrük və vərgi qoyulmadan
tərpənməyən mülkiyyətini sonra keçəcə k təbəələri onlann keçd iyi höku mətin
icazə verdiy i hər yerdə yurd sala və yaĢaya bilər.
XV maddə
ġah həzrətləri ö z dövlətinə sakitliyi qaytarmaq və öz təbəələrindən hazırkı
müqavilə ilə bu qədər xoĢbəxtliklə baĢa çatmıĢ müharibədə törədilmiĢ
bədbəxtlikləri daha da artıra bilən hər Ģeyi kənar etmək kimi xey irli, xilasedici
niyyətlə hərəkət edərək, A zərbaycan adlanan vilayətin bütün əhalisinə və mə -
murlarına büsbütün və tam bağıĢlanma əta edir. Hansı dərəcəyə məxsus
olmasından asılı o lmayaraq on lardan heç kəs öz hərəkətinə və ya müharibə
ərzində və ya Rus ordusunun adı çəkilən vilayəti müvəqqəti tutduğu zaman
davranıĢına görə təqibə, din i əq idəsinə görə təhqirə məru z qalmamalıdır. Bundan
baĢqa o məmur və sakinlərə bu gündən baĢlayaraq öz ailəsi ilə birlikdə Ġran
vilayətindən Rusiyaya s ərbəst keçmə k, hökü mət və yerli rə isliy in heç bir
maneəsi olmadan onların satlıq ma lına və ya əmlakına və əĢyalarına hər hansı
gömrük və verg i qoyulmadan tərpənən mülkiyyətini aparmaq və satmaq üçün bir
il va xt verilir
1
. Tərpənməyən mülkə gəld ikdə isə, onun satılması və ya onun
haqqında öz xoĢuna sərəncam üçün beĢ illik müddət müəyyən edilir. Lakin bu
1
T ürkmənçay müqaviləsinin XV bəndinin bu parçası baĢlıca olaraq Ġranda yaĢayan erməni
əhalisinin Zaqafqaziyaya köçürülməsi üçün istifadə edilmiĢdi (bax: qaynaq 62, qeyd 4). Mətndə bu
nıəsələ üstüörtülü diplomatiya dilində xatırladılsa da, görünür, müqaviləyə arxalanan ayrıca
razılaĢma üzrə məhz «Ġran erməniləri»nin köçürülməsi nəzərdə tutulurdu. Bunu tarixi qaynaqlar aydın
göstərir: 3aписка o nepecелении apмян из Персии в наши области.- Гpuбoeдoв A.C. Coчинеия, т. 2.
М., 1971, c. 339-341; A
KTЫ
.
T
.
V,
ДOK
.
618.
264
bağıĢlanma qeyd olunan bir illik müddət baĢa çatanadək məhkəmə cəzası düĢən
günah və ya cinayət iĢləmiĢ adamlara Ģamil ed ilmir.
XVI maddə
Müvəkkillər bu sülh müqaviləsi imzalandıĢdan sonra, qarĢılıqlı surətdə
təxirə salın madan təcili ola raq, hərb i ə mə liyyatların kəsilməsi haqqında bütün
yerlərə xəbər və la zımi fərman göndərmə lidir. Eyni mə zmunda iki nüsxədə tərtib
edilmiĢ, hər iki tərəfın müvəkkilləri tərəfindən imzalan mıĢ, onların gerbli
möhürləri ilə təsdiq edilmiĢ və qarĢılıqlı o laraq bir-b irinə verilmiĢ bu sülh
müqaviləsi Bütün Rusiya imperatoru həzrətləri və Ġran Ģahı həzrətləri tərəfindən
təsdiq və rat ifikasiya edilmə li
1
və onların imza ladığı rat ifıkasiya mətnləri
təntənəli Ģəkildə hər iki tərəfin müvəkkillə ri tərəfindən dörd ay ərzində və ya
mü mkün o lduqca daha tez dəyiĢdirilməlidir. Fevral ay ın m 10-da Ġsanın anadan
olmasının 1828-ci ilində Türkmənçay kəndində bağlan mıĢdır.
Əslinə qol çəkmiĢlər: Ġvan Paskeviç
2
, A.Obre zkov.
1
Müqavilə çar hökuməti t ərəfındən 1828-ci ilin martında, Qacarlar t ərəfındən iyul ayında
ratifıkasiya edilmiĢdir.
2
Ġ.F.Paskeviç 1826-cı ildən Zaqafqaziyadakı rus qoĢunlarına komandanlıq edirdi. 1827-ci il
martın 27-də general Yermolovun yerinə Qafqazın baĢ hakimi təyin edilmiĢdi.
265
62. A.S.QRĠBOYEDOV, P.D.ZAVELEYS KĠ. «RUS ĠYA-
ZAQAFQAZĠYA ġ ĠRKƏTĠNĠN YARADILMAS I HAQQINDA
QEYDLƏR»
XIX yüzilin 30-cu illərinə yaxın çar höku məti Zaqafqaziya məsələsini
hərbi-siyasi ba xımdan ö z xeyrinə həll et miĢ olsa da, bu zəngin ölkədə iqtisadi
siyasət xəttin i hələ müəyyən edə bilmə miĢdi. Art ıq Ġranda «s əlahiyyətli nazir»
(səfır) vəzifəsinə təyin edilmiĢ A.S.Qriboyedov Tiflisin mü lki qubernatoru
P.D.Zaveleyski ilə birlikdə «Rusiya-Zaqafqaziya t icarət Ģirkəti» layihəsini
hazırlay ıb 1828-ci ildə Ġ.F.Paskeviçə təqdim etmiĢdi. Layihə XIX yüzilin
baĢlanğıcında qabaqcıl rus iqtisadi fıkrinin parlaq nümunəsi sayıla b ilər.
Layihənin müəllifləri 1821-c i il t icarət tarifin in Zaqafqa ziyada t icarət kapita lın ın
artımına təsirini alq ıĢlasalar da, onun kifayətedici olmadığ ını göstərirdilər.
Onların fıkrincə, bu, Zaqafqaziyada «da xili s ənayenin inkiĢafına təsir et mədi: b ir
dənə də fabrik yaradılmadı, nə əkinçilik, nə də bağçılıq ç içəklən mədi». Buna
görə də 100 milyon manatlıq səhmdar kapital ö zülündə yaradılacaq « Rusiya-
Zaqafqaziya ticarət Ģirkət i» əslində ticarətdən ço x sənaye müəssisəsi kimi ç ıxıĢ
etmə li, Zaqafqaziyanın özündə olan xa mmal ilə iĢləyən yerli e ma ledic i fabrik-
zavod sənayesi (Ģəkər, mahud, gön-dəri, ĢüĢə və b.) müəssisələri yarat malı,
bununla yanaĢı üzümçü lüyü, Ģ ərabçılığı, baramaç ılığı, tütünçülüyü ilə inkiĢaf
etdirməli id i. De məli, layihənin baĢ ideyası yerli xa mma l istehsalı ilə
Zaqafqaziyan m ö z emaled ici sənayesinin üzvü bağlılığı, bir də «yerli
sakinlərin», «yürüĢdən qayıdan gürcülər və ya ġirvan, Qarabağ və b. əyalətlərin
müsəlman larının» ticarət-sənaye iĢləri vasitəsilə siyasi və mənəvi baxımdan
Rusiya ilə ya xın laĢması id i. « Ya lnız bu yolla bizlə b izə tabe olan xa lqlar
arasında kəskin sədd qoyan xu rafat aradan qald ırılar». Ancaq müəlliflərin
«milliyyətindən asılı olmayaraq özlərinin bütün təbəələrinə xeyirxahhq göstərən
bizim insanpərvər monarxların a li məqsədi» haqqında yazdıqları sözlər lay ihənin
ən yanlıĢ və zəif yerid ir. Təsadüfi deyildir ki, çar höku mətinin yüksək
mə 'murları: can iĢin baron V.Q.Rozen və general M.S.Ju kovski layihəni
duĢməncəsinə qarĢılayaraq, «belə getsə, burada (Zaqaf-qaziyada - Red.)
BirləĢmiĢ Ame rika ġtatlan yaranar» yazmaq la onu kəskin Ģəkildə pisləmiĢdilər.
Belə kəskin münasibət çarizmin ha zırladığı iqtisadi siyas ətin mahiyyəti ilə bağlı
idi; Zaqafqa ziyanın xa mma l mənbəyinə və Mərkə zi Rusiya fabriklə ri
məhsulla rın ın alqı-satqı bazarına çevrilməsi siyasəti burada yerli e maled ici
sənaye müəssisələri Ģəbəkəsinin açılması ilə heç cür u zlaĢa bilmə zdi.
Qriboyedov-Zavəleyski lay ihəsinin mətni 1959-cu il çapı üzrə bəzi
qısaltmalarla çevrilmiĢdir (Гpuбoeдoв A.C. Coчинеия, М., 1959, c. 471-494).
Dostları ilə paylaş: |