Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

263 
 
arasında qərəzli əlaqələrdən qarĢılıq lı surətdə baĢ verə biləcək  zərərli nəticələrin 
qarĢısını  almaq  üçün,  öhdəsinə  götürür  ki,  indi  və  ya  sonralar  Rusiya 
hökumətin in adbaad göstərdiyi adamların Arazla Çara çayının, Urmiya gölünün, 
Cakatu   çayının   və  Qızıl  Üzən  çayın ın  Xəzər  dənizinə  töküldüyü  yer  arasında 
yaratdığı hüduddakı öz torpaqlarında olmasını qadağan ed əcəkdir.  Bütün Rusiya 
imperatoru  həzrətləri  ö z  tərəfındən  Ġran  qaçqınların ın  Qarabağ  və  Na xçıvan 
xanlıqlarında və Ġrəvan xan lığ ının Araz çayının  sağ sahilində yerləĢən hissəsində 
yurd  salmasına  və  ya  yaĢamasına  [hər  hansı]  b ir  qərarda  icazə  vərməyəcəyin i 
vəd edir. Lakin özlüyündə aydındır ki, ancaq rəsmi rütbə daĢıyan və ya müəyyən 
ləyaqət  sahibi  olan  adamlara :  Ģ ə xsi  nü munələri,  nəsihət  və  gizli  ə laqələri  ilə 
keçmiĢdə  onların  idarəsində  və  ya  hakimiyyəti  altında  olan  əvvəlki 
həmvətənlərinə zərə rli təsir göstərə bilən xan, bəy və din i rə islər və ya mo llala ra 
qarĢı bu Ģərtin gücü var və olacaqdır. Ümu miyyətlə, hər  iki dövlətin sakinlərinə 
gəldikdə   isə,  ra zılığa  gələn  yüksək  tərəflər  qərara   alır  ki,  hər  iki  tərə fın  bir 
dövlətdən  o  birinə  keçmiĢ  və  ya  bundan  hansı  gömrük  və  vərgi  qoyulmadan 
tərpənməyən  mülkiyyətini  sonra  keçəcə k  təbəələri  onlann  keçd iyi  höku mətin 
icazə  verdiy i hər yerdə yurd sala və yaĢaya bilər. 
 
XV maddə  
 
ġah həzrətləri ö z dövlətinə sakitliyi qaytarmaq və öz təbəələrindən hazırkı 
müqavilə  ilə  bu  qədər  xoĢbəxtliklə  baĢa  çatmıĢ  müharibədə  törədilmiĢ 
bədbəxtlikləri  daha  da  artıra  bilən  hər  Ģeyi  kənar  etmək  kimi  xey irli,  xilasedici 
niyyətlə  hərəkət   edərək,  A zərbaycan  adlanan  vilayətin  bütün  əhalisinə  və  mə -
murlarına  büsbütün  və  tam  bağıĢlanma  əta  edir.  Hansı  dərəcəyə  məxsus 
olmasından  asılı  o lmayaraq  on lardan  heç  kəs  öz  hərəkətinə  və  ya  müharibə 
ərzində  və  ya  Rus  ordusunun  adı  çəkilən  vilayəti  müvəqqəti  tutduğu  zaman  
davranıĢına görə təqibə, din i əq idəsinə görə təhqirə məru z qalmamalıdır. Bundan 
baĢqa  o  məmur  və  sakinlərə  bu  gündən  baĢlayaraq  öz  ailəsi  ilə  birlikdə  Ġran  
vilayətindən  Rusiyaya  s ərbəst  keçmə k,  hökü mət  və  yerli  rə isliy in  heç  bir 
maneəsi  olmadan  onların  satlıq  ma lına  və  ya  əmlakına  və  əĢyalarına  hər  hansı 
gömrük və verg i qoyulmadan tərpənən mülkiyyətini aparmaq və satmaq  üçün bir 
il  va xt  verilir
1
.  Tərpənməyən  mülkə  gəld ikdə  isə,  onun  satılması  və  ya  onun 
haqqında  öz  xoĢuna sərəncam  üçün  beĢ  illik  müddət  müəyyən  edilir.  Lakin  bu 
                                                                 
1
 T ürkmənçay müqaviləsinin  XV  bəndinin  bu  parçası  baĢlıca  olaraq  Ġranda  yaĢayan  erməni 
əhalisinin  Zaqafqaziyaya köçürülməsi  üçün  istifadə edilmiĢdi  (bax:  qaynaq  62,  qeyd 4). Mətndə  bu 
nıəsələ  üstüörtülü  diplomatiya  dilində  xatırladılsa  da,  görünür,  müqaviləyə  arxalanan  ayrıca 
razılaĢma üzrə məhz «Ġran erməniləri»nin köçürülməsi nəzərdə tutulurdu. Bunu tarixi qaynaqlar aydın 
göstərir: 3aписка o nepecелении apмян из Персии в наши области.- Гpuбoeдoв A.C. Coчинеия, т. 2. 
М., 1971, c. 339-341; A
KTЫ
.
 T
.
 
V, 
ДOK
.
 
618. 

---

264 
 
bağıĢlanma qeyd olunan bir  illik  müddət baĢa çatanadək məhkəmə cəzası düĢən 
günah və ya cinayət iĢləmiĢ adamlara Ģamil ed ilmir. 
 
XVI maddə  
 
Müvəkkillər  bu  sülh  müqaviləsi  imzalandıĢdan  sonra,  qarĢılıqlı  surətdə 
təxirə   salın madan  təcili  ola raq,  hərb i  ə mə liyyatların  kəsilməsi  haqqında  bütün 
yerlərə  xəbər və la zımi fərman göndərmə lidir. Eyni mə zmunda iki nüsxədə tərtib  
edilmiĢ,  hər  iki  tərəfın  müvəkkilləri  tərəfindən  imzalan mıĢ,  onların   gerbli 
möhürləri  ilə  təsdiq  edilmiĢ  və  qarĢılıqlı  o laraq  bir-b irinə  verilmiĢ  bu  sülh 
müqaviləsi  Bütün Rusiya imperatoru həzrətləri və Ġran Ģahı həzrətləri tərəfindən 
təsdiq  və  rat ifikasiya  edilmə li
1  
və  onların   imza ladığı  rat ifıkasiya  mətnləri 
təntənəli  Ģəkildə  hər  iki  tərəfin  müvəkkillə ri  tərəfindən  dörd  ay  ərzində  və  ya  
mü mkün o lduqca daha tez dəyiĢdirilməlidir. Fevral ay ın m 10-da Ġsanın anadan 
olmasının 1828-ci ilində Türkmənçay kəndində bağlan mıĢdır. 
Əslinə qol çəkmiĢlər: Ġvan Paskeviç
2
, A.Obre zkov. 
 
 
                                                                 
1
 Müqavilə  çar hökuməti t ərəfındən 1828-ci  ilin  martında, Qacarlar t ərəfındən  iyul  ayında 
ratifıkasiya edilmiĢdir. 
2
 Ġ.F.Paskeviç 1826-cı ildən Zaqafqaziyadakı rus qoĢunlarına komandanlıq edirdi. 1827-ci il 
martın 27-də general Yermolovun yerinə Qafqazın baĢ hakimi təyin edilmiĢdi. 
 

---

265 
 
62. A.S.QRĠBOYEDOV, P.D.ZAVELEYS KĠ. «RUS ĠYA-
ZAQAFQAZĠYA ġ ĠRKƏTĠNĠN YARADILMAS I HAQQINDA 
QEYDLƏR»  
 
XIX  yüzilin  30-cu  illərinə  yaxın  çar  höku məti  Zaqafqaziya  məsələsini 
hərbi-siyasi  ba xımdan  ö z  xeyrinə  həll  et miĢ  olsa  da,  bu  zəngin  ölkədə  iqtisadi 
siyasət  xəttin i  hələ  müəyyən  edə  bilmə miĢdi.  Art ıq  Ġranda  «s əlahiyyətli  nazir» 
(səfır)  vəzifəsinə  təyin  edilmiĢ  A.S.Qriboyedov  Tiflisin  mü lki  qubernatoru 
P.D.Zaveleyski  ilə   birlikdə   «Rusiya-Zaqafqaziya  t icarət  Ģirkəti»  layihəsini 
hazırlay ıb  1828-ci  ildə  Ġ.F.Paskeviçə  təqdim  etmiĢdi.  Layihə  XIX  yüzilin 
baĢlanğıcında  qabaqcıl  rus  iqtisadi  fıkrinin  parlaq  nümunəsi  sayıla  b ilər. 
Layihənin  müəllifləri 1821-c i il t icarət tarifin in Zaqafqa ziyada t icarət kapita lın ın 
artımına  təsirini  alq ıĢlasalar  da,  onun  kifayətedici  olmadığ ını  göstərirdilər. 
Onların fıkrincə, bu, Zaqafqaziyada «da xili s ənayenin inkiĢafına təsir et mədi: b ir 
dənə  də  fabrik  yaradılmadı,  nə   əkinçilik,  nə  də   bağçılıq  ç içəklən mədi».  Buna 
görə  də  100  milyon  manatlıq   səhmdar  kapital  ö zülündə  yaradılacaq  « Rusiya-
Zaqafqaziya  ticarət Ģirkət i» əslində ticarətdən ço x sənaye  müəssisəsi kimi ç ıxıĢ 
etmə li,  Zaqafqaziyanın  özündə  olan  xa mmal  ilə  iĢləyən  yerli  e ma ledic i  fabrik-
zavod  sənayesi  (Ģəkər,  mahud,  gön-dəri,  ĢüĢə  və  b.)  müəssisələri  yarat malı, 
bununla  yanaĢı  üzümçü lüyü,  Ģ ərabçılığı,  baramaç ılığı,  tütünçülüyü  ilə  inkiĢaf 
etdirməli  id i.  De məli,  layihənin  baĢ  ideyası  yerli  xa mma l  istehsalı  ilə  
Zaqafqaziyan m  ö z  emaled ici  sənayesinin  üzvü  bağlılığı,  bir  də  «yerli 
sakinlərin», «yürüĢdən qayıdan gürcülər və ya ġirvan,  Qarabağ və b. əyalətlərin 
müsəlman larının»  ticarət-sənaye  iĢləri  vasitəsilə  siyasi  və  mənəvi  baxımdan 
Rusiya  ilə   ya xın laĢması  id i.  « Ya lnız  bu  yolla   bizlə  b izə   tabe  olan  xa lqlar 
arasında  kəskin  sədd  qoyan  xu rafat  aradan  qald ırılar».  Ancaq  müəlliflərin 
«milliyyətindən asılı olmayaraq özlərinin bütün təbəələrinə  xeyirxahhq göstərən 
bizim insanpərvər monarxların a li məqsədi» haqqında yazdıqları sözlər lay ihənin 
ən  yanlıĢ  və  zəif  yerid ir.  Təsadüfi  deyildir  ki,  çar  höku mətinin  yüksək 
mə 'murları:  can iĢin  baron  V.Q.Rozen   və  general  M.S.Ju kovski  layihəni 
duĢməncəsinə  qarĢılayaraq,  «belə  getsə,  burada  (Zaqaf-qaziyada  -  Red.) 
BirləĢmiĢ  Ame rika  ġtatlan  yaranar»  yazmaq la  onu  kəskin Ģəkildə  pisləmiĢdilər. 
Belə  kəskin  münasibət çarizmin ha zırladığı iqtisadi siyas ətin  mahiyyəti  ilə  bağlı 
idi;  Zaqafqa ziyanın  xa mma l  mənbəyinə  və  Mərkə zi  Rusiya  fabriklə ri 
məhsulla rın ın  alqı-satqı  bazarına  çevrilməsi  siyasəti  burada  yerli  e maled ici 
sənaye müəssisələri Ģəbəkəsinin açılması ilə heç cür u zlaĢa bilmə zdi. 
Qriboyedov-Zavəleyski  lay ihəsinin  mətni  1959-cu   il  çapı  üzrə   bəzi 
qısaltmalarla çevrilmiĢdir (Гpuбoeдoв A.C. Coчинеия, М., 1959, c. 471-494). 
 
 

---