Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

257 
 
Bütün  Rusiya  imperatoru  həzrətləri
1
 və  Ġran  Ģahı  həzrət ləri
2  
arasında, 
onların  vərəsələri  və  taxt-tacın  varisləri,  onların  dövlətləri  və  qarĢılıqlı  surətdə 
təbəələri a rasında bundan sonra əbədi sülh, dostluq və tam ra zılıq o lacaqdır. 
 
II maddə  
 
Bütün Rusiya imperatoru həzrətləri və Ġran Ģahı həzrətləri hörmətlə qəbul 
edirlə r ki, ra zılığa  gələn yüksək tərəflər ara -sında baĢ vermiĢ və  xoĢbəxt likdən, 
indi  qurtarmıĢ  müharibə
3
 ilə  Gü lüstan  traktatınm
4
 qüvvəsi  üzrə  qarĢılıq lı 
təəhhüdlər
5
 də baĢa çatmıĢdır; onla r göstərilən Gü lüstan traktatını Rusiya və Ġran 
                                                                 
1
 Çar I Nikolay (1825-1855) nəzərdə tutulur. 
2
 Fətəli  şuh  (əsil  adı  Babaxan  idi)  nəzərdə tutulur  (1766-1834). Qacarlar  sülaləsindən olub, 
Ağa Məhəmməd Ģah Qacarın (1742-1797) qardaĢı oğlu idi. 1797-1834-cü illərdə Ġran Ģahı olmuĢdur. 
Fətəli Ģahın dövründə Ġranın sosial-iqtisadi və siyasi geriliyi daha da dərinləĢmiĢ, o, Avropa kapitalist 
ölkələrinin  və  Rusiyanın  müstəmləkəçilik  təcavüzlərinin  obyektinə  çevrilmiĢdi.  Bir-birinin  ardınca 
Fransa  (1807),  Ġngiltərə  (1801,  1809,  1814)  və  Rusiya  ilə  (1813,  1828)  qeyri-bərabər  müqavilələr 
bağlanmışdı. 
3
 Rusiya  və  Ġran  arasındakı  1804-1813-cü  illər  müharibəsi  baĢa  çat dıqdan  sonra  Ġngiltərə 
tərəfındən  qızıĢdırılan  Ġran,  Gülüstan  sülhünün  Ģərtlərini  pozur  və  ərazi  iddiaları  irəli  sürürdü.  Bu 
davakar  niyyətin  qarĢısını  dinc  yolla  almaq  mümkün  olmadı.  Ġran  ordusu  müharibə  elan  etmədən 
1826-cı  il  iyulun  16-da  Mirak yaxınlığındakı rus  düĢərgəsinə  hücum  etdi,  Ġrəvan  sərdarı  Əmirxan 
Gəncəni tutdu.  Abbas  Mirzə  isə  ġuĢanı  mühasirəyə aldı,  lakin o,  burada  sentyabrın  5-dək  ləngidi. 
Bu,  A.P.Yermolova  general  V.Q.Mədətovun  dəstəsini  Ağstafa  alt ında  toplamağa  imkan  verdi. 
Sentyabrın  3-də  Gəncə  qaytarıldı.  Abbas  Mirzə  ġuĢanın  mühasirəsini  buraxdı  və  Mədətova  qarĢı 
hərəkətə  baĢladı.  Sentyabrın  13-də  Gəncə  altında  8  minlik  rus  ordusu  Abbas  Mirzənin  35  minlik 
ordusunu  məğlubiyyətə  uğratdı  və  onun  qalıqlarını  Arazın  o  tayına  atdı.  1827-ci  il  iyunun  8-də 
Eçmiədzin,  iyulun  7-də  Abbasabad,  oktyabrın  1-də  Ġrəvan  alındı.  Sonra  rus  qoĢunları  Naxçavana 
daxil  oldu.  Oktyabrın  3-də  Mərənd,  14-də  T əbriz,  1828-ci  il  yanvarın  15-də  Urmiya,  25-də  isə 
Ərdəbil tutuldu. Tezliklə hər iki dövlət arasında sülh müqaviləsi imzalandı. 
4
 Rusiya  ilə  Ġran  arasında  1804-cü  ildə  baĢlanmıĢ  müharibənin  gediĢində  sülh  danıĢıqları 
Aslandüzdə  1812-ci  ilin  sentyabrında  baĢlanmıĢdı.  Həmin  ilin  sonunda  danıĢıqları  Gülüstanda 
aparmaq qərara alındı. 1813-cü il oktyabrın 1 (13)-də orada barıĢıq imzalandıqdan sonra, N.F.RtiĢĢev 
və  Mirzə  Əbdül  Həsən  müqavilənin  maddələrini  razılaĢdırmağa  baĢlamıĢ,  oktyabrın  12(24)-də  isə 
sülh  bağlanmıĢdı  (bax:  A
KTM
,
 
V  c.  s.  734-747).  I  Aleksandr  Ġranla  sülh  bağlanılması  haqqında 
manifestin  layihəsini  1813-cü  il  dekabrın  12(24)-də  Friburda  imzalandı,  ancaq  P.A.Rumyantsev 
Sankt-Peterburqda,  manifesti  alanda  orada  səhv  tapdı  (Rusiyaya  keçən  Qarabağ  və  Gəncə 
xanlıqlarının  adı  yox  idi).  Buna  gorə 1814-cü  ilin  sentyabrında ratifıkasiya olmuĢ  sülh haqqında  çar 
manifesti  yalnız  1818-ci  il  iyulun  16(28)-da,  müqavilənin  mətni  isə  avqustun  7  (19)-də  elan 
edilmiĢdi. 
5
 Gülüstan traktatı 11 maddədən ibarət idi. Gülüstan traktatına əsasən Ġran, Gəncə, Qarabağ, 
ġəki,  ġirvan,  Quba,  Bakı və T alıĢxanlıqlarından,  ġərqi  Gürcüstan və  Dağıstana olan  iddiasından  əl 
çəkdi  və  onların  Rusiya  ilə  birləĢməsini  təsdiqlədi.  Müqavilə  Rusiyaya  Xəzər  dənizində  hərbi 
donanma  saxlamağa  və  hər  iki  ölkə  tacirlərinin  sərbəst  ticarətinə  ixtiyar  verir,  rus  tacirləri  Ġranın 
daxili gömrük vergilərindən azad olunurdu. 
 

---

258 
 
arasında yaxın və uzaq gələcəyə sülh və dostluq münasibətləri qurmalı və təsdiq 
etmə li olan indiki Ģərtlə r və qərarlarla əvə z et məy i zəruri hesab etdilər.  
 
III maddə  
   
Ġran Ģahı həzrətləri ö z ad ından vərəsələri və varisləri Arazın o tayı və bu 
tayı  üzrə  Eravan  xanlığ ını  və  Naxçıvan  xanlığın ı  Rusiya  imperiyasının  tam 
mü lkiyyətinə  güzəĢtə  gedir.  ġah  həzrətləri  bu  güzəĢt  nəticəsində  hazırkı 
müqavilənin  imzalanmasından  sayılmaqla  altı  aydan  gec  olmayaraq,  yu xarıda 
adları  çəkilənlər    hər  iki  xanlığın   idarə  etməsinə  aid    o lan  bütün  arxivləri  və 
ictima i sənədləri Rusiya rəisinə vərməy i vəd edir.  
 
IV maddə
1
 
 
  Müqaviləyə  qoĢunlan  yüksək  tərəflə rin  ra zılığı  ilə  hər  iki  dövlət  
arasında    sərhədlər  aĢağıdakı  hüdduda  qərara  alınır:  Sərhəd  xətti  Türkiyə 
torpaqlarının  ucundakı  kiçik  Araratın  zirvəsindən  aralıda  düz  istiqamətdə  ən 
yaxın nöqtədən baĢlayaraq o, dağların zirvəsindən keçir; buradan mailliklik ü zrə 
Kiçik  Araratın  cənub  tərəfdən  axan  AĢağı  Qarasu  çayının  yuxarılarına  düĢür. 
Sonra  sərhəd  xətti  o  çayın  a xa rı  ü zrə  ġərur  qarĢısında  Araza    tökü ldüyünü 
yeridərək dava m edir; bu məntəqədən Abbasabad qalasından Araz çay ının yatağı 
üzrə  gedir;  burada  qalanın  Arazın  sağ  sahilində  yerləĢən  xarici  istehkamları 
yanında, yəni 3 ½ Rusiya versti enində bütün istiqamətlərdə dövrə haĢiyələnəcək 
və o ətrafda  o lan torpaq sahəsini büsbütün məhz Rusiyaya  mə xsus olacaqdır  və  
bu gündən sayılmaq la    iki ay ərzində ən yüksək dəqiq liklə ayrılacaqdır. Sərhəd 
xətti  o  yerdən,  göstərilən  dövrənin  Ģərq  tərəfindən    Arazın  sahilinə  birləĢdiyi 
yerdən  baĢlayaraq    bir  daha  çayın  yatağı  ilə  yeddibulaq  dərəsinədək  gedir;  
buradan  Ġran  torpağı  Araz  çayın ın  yatağı  üzrə  3  ağaca,yəni  21  Rusiya  versti 
uzanacaqdır;  sonra  sərhəb  Muğan  düzü  vasitəsilə  Bo lqar  çayadək,  iki  kiçicik 
Adınabazar SarıqamıĢ çayının birləĢməsindən 3 ağac, yəni 21 verst aĢağıda olan  
torpaqlara  gedir;  s ərhəd  buradan  Bulqar  çayının  sol  sahili  üzrə  yu xarı  adları 
çəkilən  kiçik  Adınabazar  çayının  sağ  sahili  ü zrə  onun  yuxarılarınadək  davam 
edir,  buradan  is ə  Cikoir  yüksəkliy inin  zirvəsindək  elə  dava m  ed ir  ki,  o  
                                                                 
1
 A.S.Qriboyedov  T ürkmənçay  traktınm  ayrı-ayrı  maddələrinin  irəli  sürülməsində  mühüm 
rol  oynamıĢdır.  Ġ.F.Paskeviç  qeyd  etmiĢdir  ki,  4  və  13-cü  maddələr  Qriboyedov  tərəfındən 
«yaxĢılaĢdırılmıĢ»,  14-cü  maddə  isə  geniĢləndirilmiĢdir.  Ermənistana  və  təzminatın  həcminə  aid 
maddələr  dəyiĢikliyin  əsas  hissəsini  t əĢkil  edirdi.  T arixi  ədəbiyyatda  12,  14  və  15-ci  maddələrin 
müəllifləri  A.S.Qriboyedov  sayılır.  (Акты,  VII ч.,  с. 644-645;  Шостакович  С.В. ДИпломатическя  
деятельность А.С. Грибоедова. М., 1960. 
 

---