Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

252 
 
tanımıram, həmin  taxt-taca sədaqət vəd edirəm, çünki onun sadiq quluyam və bu  
haqda, adətə görə, müqəddəs Qur'ana and iç mə liyə m. 
 
İkinci maddə 
 
Ġ.Ə.zati-aliləri  [xan]  həzrətlərin in  belə  səmimi  söz  verməsini  qəbul 
edərək, ö zünün və vəliehdlə rin in adından Ġmperator sözü ilə vəd edir və söz verir 
ki, onla r zati-a liləri ġuĢalı və Qa rabağlı Ġbrah im xandan və onun varislərindən öz 
sadiq  təbəələri  kimi  mərhə mət  və  nəc ib  havadarlığ ını  heç  va xt  əsirgə mə-
yəcəklər,  buna  sübut  olaraq  Ġ.Ə.  zat i-a lilərin in  (xanın.  -  Red.)  və  onun 
varislərinin  ölkəsinin  bütövlüyünün  saxlanılmas ma  öz  imperator  zə manət ini 
verir
1
. 
 
 
 
 
                                                                 
 
1
«Andlı 
öhdəliyin» 
ikinci 
bəndi 
Rusiya 
t əbəəliyinə 
keçən 
Qarabağ 
xanlığının 
siyasi 
statusuna 
toxunduğu 
üçün 
birinci 
bənd 
ilə 
yanaĢı 
çox 
böyük 
dəyər  kəsb 
etməkdədir. 
Doğrudur, 
çar  hökuməti  14  may  1805-ci 
il 
müqaviləsini  pozaraq  1822-ci  ildə  Qarabağ  xanlığını  bir  siyasi  amil  olmaqla  ləğv  edib  onu 
imperiyanın  sıravi  «əyalətinə»  çevirdi.  Ancaq  Ġbrahim  him  xanın  və  onun  varislərinin  «ölkəsinin 
bütövlüyünün  saxlanılmasına  imperator  zəmanəti»  vermiĢ  olan  çar  hökuməti  Qarabağ  xanlığı 
ərazisini 
dövlət 
idarəçilik 
baxımından 
qalan 
Azərbaycan 
əyalətlərindən 
ayır- 
mıĢdı: 
10 
aprel 
1840-cı 
il 
qanununa 
kimi 
keçmiĢ 
xanlığın 
ərazisi 
rəsmən 
«Qarabağ 
əyaləti» 
adlandırılır, 
qalan 
Azərbaycan 
torpaqları 
ilə 
birlikdə 
«Zaqafqaziya  müsəlman  əyalətləri»  hərbi  dairəsinin  rəisi  tərəfindən  idarə    olunurdu  (bu  rəisin 
iqamətgahı  da  Qarabağda,  ġuĢa  Ģəhərində  yerləĢirdi).  Buna  görə  Rusiya  imperatorluğunun  dörd 
baĢlıca  nazirliyi:  hərbi,  xarici  iĢlər,  daxili  iĢlər  və  maliyyə  nazirlikləri  tərəfindən  çap  edilmiĢ 
dördcildilik  «Обозрение  Российских»  kitabında  Qarabağ  «müsəlman  əyalətləri»  bölməsində 
verilmiĢdir.  BaĢqa  cür  ola  da    bilməzdi,  çünki Qarabağ  xanlığı  bir  erməni  əyaləti kimi  yox, məhz 
Azərbaycan 
dövləti 
olan 
xanlıq 
kimi 
Rusiya 
t ərkibinə 
qatılmıĢdı. 
Belə 
olmasaydı,  xaçpərəst  ermənilərə  «rəğbətlə»  yanaĢan  I  Nikolay  höküməti  Qarabağ  torpaqlarını 
qonĢuluqda yerləĢən «Erməni vilayəti» tərkibinə asanlıqla qata bilərdi. 
1840-cı  il  islahatı  üzrə  «Qarabağ  əyaləti»  yerində  yaradılmıĢ  olan  «ġuĢa  qəzası»  ərazicə 
indiki  Dağlıq  Qarabağ vilayətinə  uyğun  gəlirdi.  Ancaq  bu yeni  inzibati  anlayıĢ  da  nə  Gürcü-Ġmereti 
quberniyasına,  nə  də  bir  az  sonra  yaradılmıĢ  olan  Ġrəvan  quberniyasına  deyil,  ġimali  Azərbaycan 
torpaqlarını  birləĢdirən «Kaspi vilayəti»nə  daxil  idi.  1868-ci  ildən  ġuĢa  qəzası Yelizavetpol (Gəncə) 
quberniyasına verilmiĢdi;  bu  quberniya  isə  Bakı  quberniyası  ilə yanaĢı  yenə  də  ġimali  Azərbaycan 
torpaqlarını özündə  birləĢdirirdi.  Bu vəziyyət 1920-ci  ildə  Azərbaycan  Sovet  Sosialist  Respublikası 
yaranana  kimi  davam  etmiĢdir:  1917-ci  ildə  ġuĢa  qəzası  Müvəqqəti  hökumət  vaxtında  xüsusi 
Zaqafqaziya komit əsinə tabe olan Yelizavetpol  quberniyasına,  1918-1920-ci  illərdə  isə «Azərbaycan 
Demokratik Cümhuriyyəti» tərkibində Gəncə quberniyasına daxil olmuĢdu. 
 
 
 

---

253 
 
Üçüncü maddə 
 
Zati-a liləri 
ġuĢalı  və  Qarabağh  Ġbrahim  xanın   Bütün  Rusiya 
imperatorlarının  və  onların  vəliəhdlərinin   öz  ü zərində  ali  və  yeganə 
hakimiyyətini  belə  sə mimiyyətlə  qəbul  etməsi  müqabilində  qərara  alınır  ki,  ad ı 
çəkilən xan, ondan sonra isə böyük oğlunun və bu qayda ilə nəslin yaĢca sonrakı 
böyüyü irsən xanlığa  keçərkən  Gürcüstan BaĢ hakimi tərəfındən xan lıqda bərqə-
rar  o lmaq  haqqında  dövlət  möhürü  ilə   təsdiq  edilmiĢ  impe rator  fərmanından 
ibarət  invəstitura
1
 aldıqdan  sonra  Bütün  Rusiya  imperiyasının  təbəəliy inə  sadiq 
olmasına, özü və varisləri üzərində  Bütün Rusiya imperatorların ın ali və yeganə 
hakimiyyətinin  tanın masına  təntənəli  surətdə  and  iç məlidirlər.  Andın  forması 
traktata  əlavə   olunur  ki,  indi  hakim  o lan  ġuĢalı  və   Qa rabağlı  Ġbrah im  xan  bu  
mə rasimi  Gü rcüstan  BaĢ  hakiminin  və  bu  qətnaməni  baĢa  çatdıran  inf.  -  gen. 
knyaz Sisianovun iĢtirakı ilə yerinə yetirsin. 
 
Dördüncü maddə 
 
Mən,  ġuĢalı  və  Qarabağlı  Ġbrahim  xan,  mənim  və  varislərimin  Bütün 
Rusiya  imperiyasına  sadiq  təbəəliyimiz  və  həmin   imperiyanın  iĢıqlı  ali  və 
yeganə  hakimiyyətini  qəbul  et məyinüz  haqda  mən im  mövqeyimin  təmizliyini 
göstərmək üçün Gürcüstan BaĢ hakimi  ilə qabaqcadan qarĢılıq lı  razılıq olmadan 
qonĢu  hakimlərlə  əlaqə  saxlamağa,  onlardan  elçilər  gələrsə  və  ya  məktub 
göndərilərsə,  onlardan  məzmunca  tutarlı  o lanları  BaĢ  hakimə  göndərməyə  və 
ondan  icazə  istə məyə,  dəyəri  az  o lanlar  haqda  is ə  məlu mat  verməyə  və 
Gü rcüstan  BaĢ  hakimi  tərəfındən  mən im  yanıma  təyin  ed ilmiĢ  Ģəxsə  məlu mat 
verməyə və onunla məsləhətləĢməyə söz verirə m. 
 
 
Beşinci maddə 
 
Ġ.Ə.-  i  ġuĢalı  və  Qarabağh  Ġbrahim  xan m  ölkəsi  üzərində  özünün  ali  və 
yeganə hakimiyyətin in tanın masmı ra zılıq la qəbul edərə k, ö zünün və varislərinin  
adından  söz  vərir:  1)  hə min   ölkə  n in  xalq larını  böyük  Rusiya  impe riyasının  
sakinlərindən  az  da  olsa  ayırmayaraq  ö z  təbəələri  sayacaqdır.  2)  Ġbrahim  xan  
zati-alilərinin   və  onun  ocağından  olan  varislə rin   və  a rxasının   Qarabağ  xan lığı 
üzərində  hakimiyyəti  dəyiĢilməz  saxlan ılacaqdır.  3)  Daxili  idarəetmə  ilə  bağlı 
hakimiyyət iĢləri,  məhkə mə və divan xana  iĢləri, bununla yanaĢı ölkədən yığ ılan  
                                                                 
1
 İnvestitura - hüquqi sənəd. 
 

---