Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

249 
 
QızılbaĢın  qulluğuna  tab  və  taqət  gətirmənik.  Səni  getməyə  qoymanıq.  Deyər: 
Pəs indi mən nə desəm elə e lərsis? Deyərlər: Eylərik. 
Sabahdan  Hacı  Çələbi  sünni  əhlinin   böyüklərini  və  rəĢidlərini  götürüb, 
gedib Məlik  Nəcəfı b ir para övlad ları ilə  qırıb ö ldürürlə r.
1
 Tə ma mən  cə m o lub, 
tarixi-isla miyyə  min  yüz  əlli  alt ıda  olanda  Hacı  Çə ləbin i  özlərinə  hakim  ed ib,
2
 
Gələsən-görəsənə  gedib,  sığnaq  elərlər
3
.  Bu   əhvalatı  padĢaha  ərz  elə rlə r.  ġah, 
qoĢun  göndərib,  gəlib   DaĢbulaq  kəndinin   yanında  Kotan-düzü  deyərlər,  orada 
ordunu qoyub, bir para  zübdə (seçmə) qoĢun götürüb, Gələsən-görəsən tərəfınə 
gedər
4
. Ço x dava elərlər. Hər  iki tərəfdən ço x adam ölər.  Hətta Ģahın qabağında 
piĢxid mətin i urarlar.  ġahın ü məraləri ərz elərlər  ki, sənə fəda o laq, b ir para ac, 
bimənfəət  ada mla rdan  ötrü  qoĢunu  nə  hacət  qırdırasan.  Sonra,  Ģah  qəbul  edib, 
qayıdıb ordusunda bir para vaxt dəgləĢüb [əğləĢüb] sonra gedib, o bir  ildə genə 
gəldi
5
. 
Xülaseyi-kəlam, üç il Hacı Çələbi ġəki əh li ilə Gələsən-görəsəndə oturub, 
çox  aclıq  və  tənglik  çəkibdirlər.  Sonra  Ģah  çıxıb  gedib.  Bunlar  da  No xuya 
düĢübdürlər
6
. ġah  gedib,  Xorasanda Ģahı öldürübdürlər. Ġranda  məxĢuĢluluq ço x 
olubdur.  Hacı  Çələbi  ço x  böyük  olub
7
 ,  Təbriz  vilayətinəcən  bunu  qulluq 
edibdirlə r. 
 
 
 
 
 
 
IV BÖLM Ə 
                                                                 
1
 Məlik  Nəcəfqulunun  öldürülməsi  və  Ġran  zülmünə  qarĢı  ġəki  mahalında  üsyan  əsərdə 
göstərildiyi kimi,  hicri 1156 - miladi 1743-cü  ildə  deyil, çox  güman 1739-cu  ilin  baĢlanğıcında  ġəki 
mahalında məlik Nəcəfqulu artıq hakim olmamıĢdır. 1739-cu ildən baĢlayaraq ġəki ölkəsinə qabaqkı 
hakimin qardaĢı oğlu Cəfər məlik qoyulmuĢdu. T arixĢünaslıqda yeni olan bu fikir haqda bax: Musəvi 
T.M. Orta əsr Azərbaycan tarixinə dair farsdilli qaynaqlar, s. 36. 
2
 Hacı  Çələbi məlik  Nəcəfqulunun öldürülməsindən  sonra  çox  güman ki,  ġəkidə  çox  qala 
bilməmiĢ,  Gələsən-görəsən  qalasına  çəkilərək mübarizəni  davam etdirmiĢdir  (Musəvi  T.M.  Orta  əsr 
Azərbaycan tarixinə dair farsdilli sənədlər, s. 38). 
3
 Gələsən-görəsən qalası ġəki Ģəhərindən 8 km arah KiĢ kəndi yaxınlığında, sıldırım qayalıq 
üzərində yerləĢirdi (İsmayılov M. ġəki. Bakı, 1982, s. 18). 
4
 Nadir Ģah 1744-cü il noyabrın sonunda və ya dekabrın baĢlanğıcında ġəkiyə qoĢun yeridir. 
5
 Nadir Ģah ġəki üzərinə 1745-ci il fevralın 13-də hücuma keçmiĢdir. 
6
 Hacı  Çələbi  iki  illik  mübarizədən  sonra  Gələsən-görəsən  qalasını  tərk  etməyə  və 
mübarizəni  dayandırmağa məcbur  olur. Lakin  Nadir  Ģah  Ģakililərin  mübarizə  əzmini  nəzərə  alaraq 
Hacı Çələbini vəkillikdən azad etməmiĢdi. 
 
7
«Hacı  Çələbi  çox  böyük  olub»  sözləri  onun  xanlığı  illərində  Azərbaycanda  siyasi 
hegemonluq əldə etməyə çalıĢmasına iĢarədir. 

---

250 
 
 
XIX YÜZĠLĠN SƏNƏDLƏRĠ 
 
 
60. KÜRƏKÇAY MÜQAVĠLƏS Ġ (« ANDLI ÖHDƏLĠK») 
 
Tarixi  ədəbiyyatda  Kürə kçay  müqaviləsi  kimi  bə lli  olan  bu  s ənəd  XIX 
yüzilin  baĢlanğıcında  Rusiya-A zərbaycan  siyasi  münasibətlərinə  dair  mühü m 
rəsmi qaynaqlardan birid ir. Müqavilə  Qarabağ  xanlığ mm hökmdarı  Ġbrahim  xan  
və  Rusiya  impe riyası  qoĢunların ın  Qa fqazda  baĢ  ko mandanı  general 
P.D.Sisianov arasında 1805-ci il may ın 14-də bağlan mıĢdır. Bu müqaviləyə görə, 
Qarabağ  xan ı  Rusiya  çarın ın  vassalı  olmağına  razılıq  verir,  üçüncü  xarici 
dövlətlər ilə müstəqil münasibətlər saxlamaq hüququndan Rusiya çarın ın xey rinə 
imtina  ed ir,  çar  xəzinəsinə  hər  il  8  min  çervon  bac  verməyi  öhdəsinə  götürür. 
ġuĢa  qalasmda  və  xanlığ m  ərazisində  Rusiya  qoĢun  dəstələri  yerləĢdirilmiĢdi. 
Ġbrahim  xan   öz  nəvəsini  Tiflisə  baĢ  ko mandanın  qərargahında  girov  saxlamaq  
üçün göndərməli  idi. Çar qoĢunları general-leytenantı hərbi rütbəsi alan Ġbrah im 
xan  birbaĢa  çar  baĢ  ko mandanına  tabe  edilirdi.  Bununla  yanaĢı,  çar  höku məti 
xanın  və  onun  qanuni  varislərinin  daxili  idarə  etmək  hüquqlarına  heç  vaxt 
toxun mayacağını  öhdəsinə  götürürdü.  Beləliklə,  Kürəkçay  müqaviləsi  ikitərəfli 
dövlətlərarası  münasibətləri  siyasi  yolla,  savaĢsız  həll  etmiĢ  bir  sənəddir. 
Kürəkçay müqaviləsi 1822-ci ildə, yəni 17 il keçd ikdən sonra Qarabağ xan lığ ının  
çar höku məti tərəfindən ləğv edilməsi ilə rəsmi qüvvəsini itirmiĢ oldu. 
Kürəkçay  müqaviləsinin  mətni  ilk  dəfə  general  Sisianovun  çar  I 
Aleksandrın adına 22  may  1805-ci il tarixli «tam sədaqətli» raportunda olduğu 
kimi  gətirilmiĢdir.  Raporrun  mətni  isə  ö z  növbəsində  «Qafqaz  Arxeoqrafıya 
ko missiyasınm  toplad ığı  aktlar»ın  II  cildində  çap  edilmiĢdir  (bax:  Акты 
собранные  Кавказскои  Ар хоаграфическои  Комиссей,  т.  II.  По д  ред.  А. 
Берже.  Тиф лис,  1868,  сяняд  1436,  c.  702-705).  Həmin   çap  üzrə  də 
azərbaycancaya çevrilmiĢdir. 
 
 
 
 
 
 

---

251 
 
ANDLI  ÖHDƏLİK
1 
 
AĢağıda  adı  çəkilən  mən,  qadir  A llah,  böyük  peyğəmbərimiz 
Məhəmməd... qarĢısında Ġ.Ə. (impe rator əlahə zrət i.  -  Red.) - nə; ö zü mün həqiqi 
və  əsl  lütfkar  [ha misi]  böyük  Ale ksandr  Pavloviçə,  Bütün  Rusiyanın  mütləq  
hökmdarına
2
 və bütün Rusiya taxt-tacının təyin olunacaq Ġ.Ə. vəliəhdə sədaqətlə 
və  ürəkdən  qulluq  edəcəyimi  və  hər  Ģeydə  itaət  göstərəcəyimi,  ö z  can ımı,  son 
damla qanıma qədər əsirgəməməyi  istəyirəm və buna borclu olduğum haqda söz 
verir və and içirə m... 
 Tra ktatın lay ihəsi 
 Qadir Allah naminə 
Biz, yəni ġuĢalı və Qa rabağlı Ġbrah im  xan və  Bütün Rusiya qoĢunlarının  
infanteriya  generalı
3
,  Qafqaz  müfəttiĢliyin in  infanteriya  müfəttiĢi  kn.  Pavel 
Sisianov
4
-  olduqca  mərhə mətli  böyük  Ġ.Ə.  A leksandr  Pavloviç in  verd iyi  ta m 
səlahiyyət  və  ixtiya rla  Allahın  kö məyi  ilə  ġuĢalı  və  Qa rabağlı  Ġbrahim  xan ın 
bütün ailəsi, nəsli və ö lkəsi  ilə  Bütün Rusiya imperiyasının və  indi bəxtiyarlıqla 
hökmranlıq  edən  böyük  Ġ.Ə.  Aleksandr  Pavloviç  və  onun  yüksək  varislərin in 
əbədi təbəəliyini qəbul etməsi  məsələsinə baĢlayaraq aĢağıdakı Ģərtləri bağladıq, 
qərara ald ıq və imzalad ıq: 
 
Birinci maddə 
 
Mən,  ġuĢalı  və  Qarabağlı  Ġbrahim  xan  öz  adımdan,  varis lərim  və  
vəliəhdlərim adından Ġran və ya hər hansı bir dövlətin hər cür vassallığından və 
ya hər hansı ad altında olsa da, hər cür asılılığından təntənəli surətdə həmiĢəlik 
imtina  ed irə m  və  bütün  dünya  qarĢısında  bununla  bild irirə m  ki,  mən  ö zü m  və  
varislərim ü zərində Bütün Rusiyanın böyük Ġ.Ə. -nin və onun yüksək varislərinin  
və  vəliəhdlə rin in  a li  hakimiyyətindən  baĢqa  heç  bir  dövləti  hakimiyyətin i 
                                                                 
1
 «Andlı öhdəlik»: mətndə  «Клятевенное обешание » yazılmıĢdır.  Bu  söz  birləĢməsini  biz 
«and içib üzərinə öhdəlik götürmək, söz vermək» anlamında iĢlədirik. 
2
 Aleksandr Pavloviç - çar I Aleksandr (1801-1825). 
3
 İfanteriya generalı - piyada qoĢunları generalı. 
4
 Knyaz  P.D.Sisianov  -  1802—1806-cı  illərdə  Rusiyanm  Qafqazda  baĢ  komandanı,  eyni 
zamanda  «Gürcüstan  hökumətinin»  (1801-ci  ildə  Kaxet  və  Kartli  çarlıqları  ləğv  edilib  Rusiyaya 
qatıldıqdan  sonra  Gürcüstanda  rus  idarəçiliyi  belə  adlamrdı.  «BaĢ  hakimi»  Kökcə  XVIII  yüzildə 
gürcü  çarı  VI  Vaxtanq  ilə  birlikdə  Moskvaya  köçmüĢ  gürcü  əsilzadələrindən  Pat  SisiaĢvilinin 
nəvəsidir.  Sovet  tarix  ədəbiyyat ında  çarizmin  hərbi-müstəmləkə  siyasətinin  qatı  t ərəfdarı  kimi 
qiymətləndirilir. 
 
 

---