Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

243 
 
Mər hum Pə nah xanm adı na xanlı q fər manı yazıl ması və  onun 
hakimi yyə ti haqqı nda 
 
Mərhum  Nadir Ģah öldürüldükdən sonra qardaĢı oğlu Əliqulu  xan, Adil 
Ģah ləqəbilə  mərhu m  Nadir Ģahın taxtına çıxd ı.
1
 Adil Ģah tərəfındən Azərbaycan 
ölkəsinə sərdar təyin edilmiĢ, Təbriz Ģəhərində yaĢayan Əmir Aslan  xan
2
, Pənah 
Xanın Qarabağda olan belə  bir Ģöhrət və istiqlaliyyətini eĢitdikdə  öz adından ona 
[hədiyyə olaraq] at, qılınc və  xələt göndərərək, onu Adil Ģaha itaət etməyə dəvət 
və təĢviq etdi.  
Mərhum  Pənah  xan  onun  elç ilə rinə  layiq  o lan  hörmət  və  meh ribanlıq  
göstərirdi.  Ellərin
3
 bacarıqlı,  mötəbər,  adlı-sanlı  kənd xudalarından  bir  neçə 
nəfərini  elç ilərlə  birlikdə  Əmir  Aslanın  yanına  göndərdi.  Çünki  hə lə  belə  bir 
Ģövkət və dövlət sahibi olan  əmirlə düĢmənçilik, ədavət və müharibə etmək vaxtı 
deyildi.  [Digər  tərə fdən]  ətrafda  olan  bəzi  v ilayətlə rin  xan ları,  ü zdə  dostluqdan 
və  sədaqətdən  dəm  vurduqlarına   ba xmayaraq,  ürəkdə   Pənah  xan ın  p isliy ini 
istəyirdilə r.  Buna  görə  o,  Adil  Ģahın  dövlətinə  itaət  et məyə  hazır  olduğunu  və 
ona  xid mət  edəcəyini  bildirə rək,  sədaqətini  andıran  cavablar  və  hədiyyələr 
göndərdi.  Müsəlman  tarixi  ilə  1161,  xristian  tarixi.  ilə  1748-ci  ildə  Adil  Ģahın 
[Pənah  xana]  xan ad ı və rilməsi və  Qarabağ ha kimliyi və zifəsinə təyin  edilməsi 
haqqında imzaladığ ı fərman  qiy mətli xələt, q ızıl yəhərli at və qaĢ-daĢla bəzən miĢ 
qılıncla birlikdə Sərdar  Əmir Aslanın yaxm  adamı vasitəsilə, o  zaman  yaĢadıq-
ları  Bayat  qalasına  gəlib  çatdı.  Sərdar  Əmir  Aslan  özü  də  Pənah  xana  ayrıca 
töhfələr  göndərmiĢ,  Pənah  xan ın  elçi  sifətilə  göndərdiyi  kəndxudalara  xələt  və 
bəxĢiĢlər verib, onlara hörmət və mehribanlıq et miĢdi. 
Be ləliklə,  xanlıq  və  ha kimlik  adı  Pənah  xana   ilk  dəfə   mə rhu m  Nadir 
Ģahın  qardaĢı  oğlu  Adil  Ģahm  fərman ı  ilə  verilmiĢdir.  Az  b ir  müddətdən sonra 
Pənah  xana  xəbər  çatdı  ki,  mə rhu m  Nadir  Ģahın  oğlu  ġahnıx  M irzə,  Adil  Ģah 
adlandırılan  Əliqulu  xanı öldürərək, Xorasanda Ģahlıq taxtında oturmuĢ və Ġraq, 
Azərbaycan və Fars torpaqlarında qarmaqarıĢıqlıq ü z vermiĢdir. Bu za man Pənah 
xan  Gəncə, Ġrəvan, Na xç ıvan və xüsusilə Ərdəbil vilayətlərin i ələ  keçirmə k və o 
yerlərin  xanlarmı ö zünə tabe etmə k qəra rına  gəldi. A z b ir  müddətdə onların bir 
parasını zorla, bəzisini  isə məktub və elçi göndərmək və ya qohumluq vasitəsilə 
öz  itaəti  altına  aldı.  Xüsusilə  Sarıcah,  Dərgahqulu  bəyi  Ərdəbilə  hakim  təyin  
etdi.  Gəncə  xan zadələrindən  kefi  istədiyi  ada mı  höku mət  iĢinə    təyin  edir,  
                                                                 
1
 Adilşah - 1747-1748-ci illərdə Ġran Ģahı. 
2
  Əmir Aslan xan - 1748 - 1749-cu Ġllərdə Təbriz hakimi (bax: Dəlili H.Ə. Azərbaycanın 
cənub xanlıqları. B., 1979, s. 108). 
3
 «Ellər»  dedikdə  Qarabağın  CavanĢir,  Ot uziki,  Kəbirli,  Dəmirçi-Həsənli,  BərgiĢat, 
Qarçorlu, Hacı Samlı, Kolanı, Qapan mahal və yerləri nəzərdə tutulur. 

---

244 
 
istəmədiy ini    isə  vəzifədən  ç ıxardı.  O,  vilayətlərin  xanla rın ın  uĢaqlarından  bir 
neçəsini girov adı ilə gətirib, ġahbulağı qalasında saxlay ırdı. 
Bu 
və ziyyət, 
Məhə mməd 
Həsən 
xan 
Qacarın  Mazandaran, 
Ġraq 
və 
A zərbaycan 
tərəflərində 
özünü 
müstəqil 
elan 
etd iyi 
günə  qədər  davam  edird i.
1
 Höku mət  iĢlərini  b ir  an  belə  unutma - 
yan 
mərhu m 
Pənah 
xan m  iĢgüzar  və  bacarıq lı  adamları,  xanın  
əmrinə  görə  məsləhət  üçün  yığıĢıb  dedilər:  «Mərhu m  Nadir  Ģah  vəfat  etdikdən 
sonra  bizimlə  Əliqu lu  xan  və  Sərdar  Əmir  Aslanın  arasında  sülh,  ittifaq  və  
dostluq əlaqələri davam et mə kdə idi. Ġndi, ço x  mü mkündür ki, belə bir münasibət 
və  dostluq  əlaqəsi  bizimlə  Məhə mməd  Həsən  xan  arasında  olmasın.  Ət raf 
xanlarından  da  bir  o  qədər  xətircəm  deyilik.  Onların  Məhəmməd  Həsən  xanı 
üzərimizə  təhrik  edərək,  onunla  birlikdə  bizə  qarĢı  çıxacaqları  ehtimalı  vardır. 
[Be lə   bir  və ziyyətdə]  Qarabağın   elləri,  adlı-sanlı  adamla rı  qızılbaĢ  qoĢununun 
ayağı altında paymal olar, biz is ə ġahbulağı qalasında elə b ir qüvvətli düĢmənin  
və  ətraf  xanların  qarĢısında  müqavimət  göstərə  bilməy ib,  bütünlüklə  qırılarıq. 
Ona görə bu  iĢin  əlacım qabaqcadan görmək lazımdır. Biz gərək dağların içində, 
möhkəm  və  keçilməz  yerdə  elə  bir  əbədi  və  sarsılmaz  qala  tikək  ki,  onu  güclü 
düĢmən  belə  mühasirə  edə  bilməsin.  Qalanın  b ir  tərəfi  dağlarda  o lan  ellərin  
üzünə  daima  açıq  o lmalı  və  mahallarla  rabitəmiz,  əlaqəmiz  [bir  an  belə] 
kəsilmə məlid ir». 
Bu məsləhəti hə miĢə xeyirxahlıq göstərən Məlik ġahnəzər bəyə söylədilər 
və onun məsləhəti və bələdçiliyi ilə ġuĢa qalasını tikmə k qərarına gəldilər. Xanın  
bir neçə nəfər bilici və məlu matlı adamı gedib, qalanın yerini və ətrafını yo xlad ı. 
Qalanın iç ində iki-üç bulaqdan baĢqa axar su yox idi.  Bu bulaqların suyu is ə qala 
camaatına  kifayət  etməzdi.  Ona  görə,  gü man  gələn  yerlərdə  quyu  qazd ırıb, 
müəyyən eləd ilər ki, buranın b ir ço x yerlərində su quyuları qazmaq mü mkündür. 
Bu  xəbəri  mə rhum  Pənah  xana  çatdırd ıla r.  [Xan]  sevinərək,  bir  neçə  nəfə r  ö z 
yaxın adamı ilə buraya gəldi, yerlə tanıĢ olub, əzmlə qalanın b inasını qoydu. 
Ġslam tarixi ilə 1170-ci, xristian tarixi ilə 1754-cü  ildə ġahbulağı qalasının  
sakinləri o lan bütün rəiyyətləri  - əyanın,  məliklərin,  mü la zimlə rin, ellərin və bir 
para kəndlərin  kənd xudalarının a ilə lərini  köçürüb, bu qalanın iç ində yerləĢdird i. 
o  vaxta   qədər  burada  yaĢayıĢ  evləri  yo x  id i.  Bura,  Ģ ərq  terə fdə,  qalan ın  alt ı 
verstliyində yaĢayan ġuĢa kəndi əhalisinin ə kin yeri və otlağı idi. 
                                                                 
1
 Məhəmməd Həsən xan Qacar (? - 1759)  -  Nadir  Ģahın ölümündən  sonra Ġranda hakimiyyət 
uğrunda  mübarizə  aparan  sərkərdələrdən  biri.  I  ġah  Abbas  XVII  yüzilin  baĢlanğıcında  qızılbaĢların 
gücünü  azaltmaq məqsədilə  qacarları  üç hissəyə  bölüb onların  birini  Xorasanda,  baĢqasını  Astrabadda 
(Qorqan çayı üzərində), üçüncü hissəsini isə Qarabağda, Gürcüstanla sərhəd rayonlarında yerləĢdimiĢdi. 
Ġranın siyasi həyatında bu üç qoldan Qorqan qacarları daha fəal mübarizə apanrdılar. Məhəmməd Həsən 
xan Qacar bu qoldandır. 
 

---