Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

234 
 
müharibəyə  baĢlamaq  istəyir;  bundan sonra onların  arasında  çox  mühüm  danıĢıq 
oldu.  Bu  arada  musiqiçilər  hava  çalıb   o xuyurdular,  onlar  iyirmi  nəfərə   ya xın 
idilər.  Bu  va xt  tə lxə klər  (mətndə  «ko mediant».  -  Red.)  gəlib  xanın  və  e lçin in 
qarĢısında  dayandılar,  xan  elç idən  onlarla  evlən mə k  istəyib-istəməd iyini 
soruĢdu.  Elçi  «ço x  istərdim»  söylədikdə  xan ın  əmri  ilə  onlar  bir  neçə  gülməli 
gözbağlayıcı oyunu (mətndə «fokus». - Red.) göstərdilər. 
Sonra  xan  elçidən  onların   musiqisin in  və  göstərilən  oyunbazlıqların 
onun  xoĢuna  gəlib-gəlmədiy ini  soruĢdu.  Elçi  təriflə  ço x  xoĢuna  gəldiyini 
söylədi. Bundan sonra elçi öz evinə getmək üçün icazə  istədi, ancaq xan elçidən 
onun  evində  nahar  etməsini  xahiĢ  etdi  və  onların  qaydası  ilə  (bardaĢqurma.  - 
Red.) oturmağın ona çətin olub-olmadığını soruĢdu. Elçi xahiĢ etdi ki, onun keçib  
stulda  oturmasına  acığı  tutmasın,  çünki  adət  etmədiyindən  ço x  çətinliklə 
[bardaĢqurma]  otura  bilir.  Belə  o lduqda  xan  elçiyə  stul  verilməsini  buyurdu, 
qabaqcadan  gətirilmiĢ  bu stulda  elçi  həmin  yerdə  oturdu.  Bundan sonra  elçinin 
qarĢısına gətirib stol qoydular, üstünə qırmızı  mahud çəkdilər. Ayrı-ayrı qablara 
çəkilmiĢ plov və baĢqa yeməklər gətirilərək  xanın və elçin in qarĢısına ayrılıqda 
qoyuldu,  baĢqaları  üçün  isə  oturanların  hər  birinə  bir  adamlıq  nimçədə  yemək 
verild i. 
Nahardan sonra elçi ayağa qalxıb xana təĢəkkür etdi. Xan da ayağa qalxıb  
təĢəkkür etdi və e lçi otaqdan çıxd ı, onu ancaq iĢ ağası və  xan ın ev  adamla rı yola  
salırdı. Elçi doqqaz ağzında ata min ib yola düĢdü. 

---

235 
 
AZƏRBAYCAN TARĠXÇĠLĠK ĠRSĠNDƏN 
 
57. MĠRZƏ ADIGÖZƏL BƏY. «QARABAĞNAMƏ»  
 
Mirzə Adıgözəl bəy Haqverdi bəy oğlu (1770-1848) tanın mıĢ Azərbaycan 
tarixçisidir.  Qazax  bəyləri  nəslindən  olan  M irzə  Adıgö zəl  bəy  XVIII  yüzilin  
sonunda Qarabağa  köçmüĢdür.  Uzun  müddət çar ordusunda xid mət edən M irzə 
Adıgözəl  bəy  1830-cu  ildə  kapitan  rütbəsində  istefaya  çıxd ıqdan  sonra  mahal 
naibi  və  d ivanbəyi  vəzifələ rində  çalıĢmıĢdır.  Mirzə  Adıgözəl  bəyin  
«Qarabağnamə» əsəri 1845-ci ildə onun dilindən azərbaycanca yazıya alın mıĢdır. 
Əsərdə  Qarabağ  xanlığ ının  siyasi  tarixi  1736-cı  ildən  baĢlayaraq  1828-ci  il 
Türkmənçay  müqaviləsinə  kimi  izlənilir.  A zərbaycan  tarixĢünaslığında  1800-
1828-c i  illərin  hadisələri,  xüsusilə  1804-813  və  1826-828-ci  illə rin  Rusiya-Ġran  
müharibələrin in A zərbaycanın siyasi həyatına təsiri ilk dəfə bu əsərdə ö z geniĢ 
əksini tap mıĢdır. «Qarabağnamə» bircə dəfə (1950) çap olunub. Topluda verilən  
parçalar da həmin çapdandır (bax: Mirzə Adıgözəl bəy «Qarabağnamə». B., 1950, 
s. 56, 58-59, 61-62, 64 - 67). 
 
Bayat qalasının bina e dilməsindən və  baĢ verən sair 
hadisələrdə n bə hs e dir 
 
Mərhum Pəhan xan xanlıq adı almağı çox arzu edir və həmiĢə o ali mənsəbə 
rəğbət  bəsləyirdi
1
.  Rüzgarın  dərzisi  gecə-gündüzün  gərdiĢi  nəticəsində  onun 
ləyaqətli  vücudunu o  qiymətli  xələt lə  bəzəd i.  Be ləliklə ,  xan  ö z  məqsədinə  nail 
oldu.  O,  oturub  öz-ö zünə  düĢündü  ki,  haldan-hala  girən  fə ləkin  hərəkat ına  heç 
vaxt inan maq,  xoĢbəxtliyə və dövlətin  artmasına qətiyyən bel bağlamaq olmaz. 
Her  an  dəyiĢ məkdə   olan   fə lakətin   qoca  qurdunun  hiyləgərliyindən,  rəngdən-
rəngə girən çarmıxa alçaq lığ ından qafıl olmaq ağıllı  və bilikli adamlara yara ma z. 
Bundan sonra çöllə rdə va xt  keç irməklə  istənilən  məqsədə çatmaq o lma z. Ya xĢ ısı 
və  münasibi  budur  ki,  möhkə m  bir  bina  və  qala  t ikilsin.  Bir  hadisə  üz  verd iyi 
za man  ora  məskən, tənglik və bolluq va xt ında isə a man  evi olsun; çünki Ģir nə  
qədər  heybətli  olsa  da ona bir  hin  lazımdır.  QızılquĢ  quĢların  padĢahıdır.  Bütün 
                                                                 
1
 Pənah  Əli xan  (? - 1763) Qarabağ xanlığının  banisi, 1748— 1760-cı  illərdə  Qarabağ xanı. 
O, Sarıçalı oymağının CavanĢir tayfasındandır. Pənah Əli xan Otuziki tayfasının baĢçısı, CavanĢir və 
Qazağın 20 min həyətinin amiri  idi.  Nadir  Ģahın  qoĢun  baĢçılarından olan P ənah Ə1i xan  qardaĢının 
Nadir  Ģah  tərəfindən  öldürülməsindən  sonra  öz  yaxın  adamları  və  tərəfdarları  ilə  1738-ci  ildə 
Qarabağa köçür və Ġran hökmranlığına qarĢı azadlıq hərəkatının rəhbərlərindən biri olur. Nadir Ģahın 
öldürülməsindən sonra Qarabağ əyalətini xanlıq, özünü isə xan elan edir. 
 

---

236 
 
quĢlar onun çəngəli qarĢısında acizdirlər.  Lakin o da bir yuvada yerləĢməlid ir  ki, 
düĢmən əzabı du zağından asudə olsun. 
Buna görə, gedib Bayatda 1161 -c i ildə (1748-ci il yanvarın 2-dən noyabrın 
22-dək. - Red.) qala, səngər, sığınaq və qərargah saldırdı
1
. Sonra, palçıq ları kin və 
həsəd suyu ilə yoğrulmuĢ olan CavanĢir və Otuziki əha lisin in ürəklərində ədavət 
alovu Ģölələndi və beyinlərində kin havası hücum etdi. Onlar həmiĢə bu dövlətin  
yox  olması  uğrunda  son  dərəcədə  sə'y  və  qeyrət  edird ilər.  On lar  Xəmsə 
mə liklərin i  də  özlə rinə  hə mməslə k  və  müttəfiq  et miĢdilər.
2
 O  za man  bütün 
                                                                 
1
 Bayat  qalası  -  Qarabağ  xanlığının  ilk  paytaxtı,  1747—1748-ci  illərdə  Pənah  Ə1i  xan 
tikdirmiĢdir. 
2
 Xəm sə 
məlikləri 
(son 
orta 
əsr 
tarix 
ədəbiyyatında 
«Xəmsəyi- 
Qarabağ»-«Qarabağ  beĢliyi»  də  adlanır)-Xaçın,  Vərende,  Dizaq,  Gülüstan  (TalıĢ),  Çörəbərd 
(Çiləbörd)  torpaqlarında  yerləĢən  kiçik  feodal  hakimləri.  Adları  çəkilən  beĢ  məliklikdən  yalnız 
birinin  hakimləri:  Xaçınməlikləri  XIII  yüzildə  yerli  Alban  nəslindən  olan  Həsən  Cəlalin  (Cəlal- 
yanın) 
varisləri 
idilər. 
Bu 
nəslin 
nümayəndəsi, 
Xızırıstanda 
oturan 
Xaçın 
məliyi  Mirzə  xan  Qarabağ  xanının  mütt əfıqi  olmaqla  onun  siyasətini  müdafıə  edirdi.  Siyasi 
sədaqətinə görə ona pul kəsdirmək icazəsi verilmiĢdi,  ancaq pulun üstündə Pənah xanın adı yazılırdı. 
Məlik  Mirzə  xanını  oğlu  Məlik  Allahverdi  və  nəvəsi  Məlik  Qəhrəman  da  onun  siyasətini 
davam etdirirdilər. 
Qalan  dörd məlikliyin  hakimləri  qarabağlı olmayıb  gəlmə  idilər.  Göyçə mahalından  qaçqın 
kimi gələn Mirzə bəy ġahnəzərli oranın köhnə adlı-sanlı bir nəslindən çıxmıĢdı. O, 1603-cü ildə ġah 
Abbasdan  «Verəndə məliyi» titulu  ala  bilmiĢdi.  Onun varisi  Məlik  ġahnəzər  də Penah  xanın yaxın 
müttəfıqi  idi,  sonralar  isə  qızını  Ġbrahim  xana  ərə  verib  onunla  qohum  ol  Dizaq  maliyi  Yeqan 
Ermənistanın Lori vilayətindən köçüb  gələrək Qarabağda  kök  salmıĢ,  çox  gec  - yalnız Nadir  Ģahın 
fərmanı  ilə  məlik  qoyulmuĢdu.  Gülüstan  məliyi  Usub  XVIII  yüzilin  baĢlanğıcında  ġirvan 
bəylərbəyinin  QutqaĢen  sultanlığındakı  udinlər  yaĢayan  Nic  kəndindən  öz  t əbəələri  ilə  Qarabağın 
TalıĢ kəndinə köçüib gələn Yəsai nəslindən idi. 
Səfəvilər  dövlətində  Qarabağın erməni məlikləri  mərkəzi  Gəncə  olan  Qarabağ  bəylərbəyinə 
tabe  idilər.  Nadir  Ģahın  hakimiyyətinə  qarĢı  çıxan  iri  Azərbaycan  feodallarını  (Qarabağ  –  Gəncə 
bəylərbəyi  vəzifəsini  irsən  əlində  saxlayan  Qacar  Ziyad  oğlu  nəslini)  zəiflətmək  məqsədilə  Ġran 
hökuməti  Qarabağ  məliklərini  bu  bəylərbəyinin  asıldığından  azad  etmiĢ,  onları  birbaĢa  Ģah 
hakimiyyətinə tabe etmiĢdi; bu zaman məliklər Nadir Ģah hökumətinə can-baĢla qulluq göst ərir, Ġran-
T ürkiyə  müharibəsində,  Ģah  ordusunun  taxılla  təchiz  olunmasında  ona  kömək  edirdilər.  Qarabağ 
xanlığı  yarandıqdan  sonra  Ġran  ilə  gedan  azadlıq  mübarizəsində  verəndə  məliyi  ġahnəzər,  Xaçın 
məliyi Mirzə xan və  Yeris-mankans  katalikosu, P ənah  Əli xanın oğlu  Ġbrahim  Xəlil xanın hakimiy-
yəti  altında  birgə  ittifaqda  çıxıĢ  edildilər.  Bu  birlik  azadlıq  mübarizəsinin  gediĢində mühüm amilə 
çevrilmiĢdi.  Dizaq,  Gülüstan və  Çörebard  məlikləri  isə  Qarabağ  xanlığına  qraĢı  müxalifətdə  qalıb, 
əslinda  Ġran  hakimlərinin  mövqeyinə  xidmət  edirdilər.  Sovet  tarixçisi  V.N.Leviatov  bununla  bağlı 
yazmıĢdır:  «Məliklər  Qarabağda  feodal  dağınıqlığmı  saxlamağa  çalıĢan  qüvvələri  təmsil  edirdilər. 
XVIII  əsrin  ikinci  yarısında  bu,  olduqca  təhlükəli  idi.  ParçalanmıĢ  qüvvələr  asanlıqla  daha  güclü 
qoĢunlar olan Ġran və T ürkiyənin hökmü altına duĢa bilərdilər». 
Məlikliklərin  əhalisi haqda  ilk tutarlı  statistik məlumat  Qarabağ xanlığının  ləğv edilməsi  ilə 
bağlı  1823-cü  ildə  keçirilən  kameral  sayımda  verilmiĢdir.  Həmin  sayım  üzrə  bütün  Qarabağ 
əyalətində 18  min 563 ailə  qeydə  alınmıĢdı,  onlardan  beĢ  erməni  məlikliyinin  payına yalnız 1 min 
559 ailə və ya bütün ailələrin 8,4%-i düĢürdü. 

---