Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

268 
 
Bu ço xsayh mühacirət Türkmənçay müqaviləsinin  Ģərtlərinə uyğun baĢ vərsə də, 
müqavilənin  bağlanıĢı  zamanı  bunu  qabaqcadan  görmək  mü mkün  deyild i.  Bu 
məsələ  ilə  bağlı  müəyyən  Ģərait,  misal  üçün  qoĢunlarımız  tərəfindən  uzun 
müddət Xoy əyalətin in tutulması və s. hemin kütləvi  mühacirətin baĢ verməsinə 
xey li  təsir  göstərmiĢdir.  Sü lh  bağlandıqdan  dörd  ay sonra  onlar  qaytarılmıĢlar
1
; 
onları  qəbul  etmək  üçün  heç  bir  tədbir  görülməmiĢdi  və  görülə  də  bilməzdi. 
Bunun üçün pul vəsaiti satıĢmırd ı; onların, onlar üçün yeni olan ölkəyə nabə-ləd 
olmağı  faciə  ilə  qurtara  bilər;  yüksəklik  qurĢağında  yerləĢən  bizim  əyalətlərin 
Ģəraitində  qızmar  havanın  soyuqla,  əksinə,  soyuğun  qızmar  hava  ilə  əvəz 
olunması - bütün bu çətinliklər ço x u zana bilər. 
                                                                 
   
 
1
 1828-ci 
il 
Türkmənçay 
müqaviləsinə 
görə 
Ġrandan, 
sonra 
isə 
T ürkiyədən  Ġrəvan  xanlığımın  ərazisinə,  Qarabağa  və  Azərbaycanın  baĢqa  əyalətlərinə  erməni 
əhalisinin kütləvi  köçürülməsi və  yerləĢdirilməsi  baĢlandı.  Bunun  nəticəsində yerlərdə  demoqrafiya 
nisbəti  güclü  dəyiĢikliyə  uğramıĢdı.  Misal  üçün,  Ġrəvan  xanlığının  yerində  yaranan  «Erməni 
vilayəti»ndə 
azərbaycanlıların 
(qaynağa 
görə 
«müsəlman 
türklərin») 
xüsusi 
çəkisi 
1828-ci 
ildə 
73,8 
faiz 
idisə, 
1834-1835-ci 
illərdə 
46.2 
faizə 
enmiĢdi  (Gürcüstan MDTA,  f. 2,  siyahı 1,  iĢ 3859,  vərəq  20). Naxçıvan  əyalətində  isə müqavilədən 
qabaq 2 min 791 azərbaycanlı ailəsi (qaynaqda yazıldığı kimi, onlar «burada miladın altıncı-yeddinci 
yüzillərindən,  yəni  xilafət  hökmranlığı  zamanından  yaĢayırdılar»)  və  434  erməni  ailəsi  var  idisə, 
sonrakı köçürülənlər  hesabına  erməni  ailələrinin  sayı  artıb 2 min  719-a çatmıĢdı. 1832-ci  il kameral 
sayı-mına  görə  Qarabağ əyalətində 32,4 min  (64,8 faiz) azərbaycanlı və 17,4 min (34,8 faiz) erməni 
qeydə  alınmıĢdı  (göründüyü  kimi,  erməni  əhalisi  1823-cü  ildəki  8,4  faizə  nisbətən  qısa vaxtda  dörd 
dəfədən  çox  artmıĢdı).  Sonrakı  sayımlar  üzrə  ġuĢa  qəzasında  80-ci  illərin  sonlarında 
azərbaycanlıların xüsusi  çəkisi  41,5 faizə  enmiĢ, ermənilərin  xüsusi  çəkisi  isə 58,2  faizə  qalxmıĢdı. 
1897-ci  il Ümumrusiya  sayımına  görə  isə  həmin  göst əricilər  uyğun  surətdə 53  və 45  faiz olmuĢdu. 
(bax:  Обозрение  Российских  владений  за  Кавказом,  ч.  III,  СПб.,    1836,  cədvəl  ― V‖;  Свод 
статистических списков 1886 г. Тифлис, 1893, IV; Кавказский календарь Российскои империи 
1897 г. LXIII- Елизаветская губерния. СПб., 1904, с.3). 
Ermənilərin  köçürülməsi  siyasətinin  müəllifi  A.S.Qriboyedov  bu  məsələ  ilə  bağlı  yazırdı: 
«Ermənilərin  ilk  dəfə  buraxıldıqları torpaqlara əbədi  sahib  duracaqlarından  müsəlmanlar  içərisində 
yaranan  qorxunu  aradan  qaldırmaq və  (sonuncuların)  düĢdükləri  ağır vəziyyətin  uzun  sürməyəcəyini 
bildirməklə  onları  sakitləĢdirmək  məsələsini  biz...  dəfələrlə  götür-qoy  etmiĢik».  (Грибоедов  А.С. 
Записка  о переселении армян  из Персии в  наши  области.-Соч., т.  2.М. 1971,  c. 314); köçürmə 
iĢinin  Zaqafqaziyada  demoqrafık  vəziyyətə  təsiri  məsələsi  və  onun  siyasi  çalarları  haqda 
N.N.ġavrovun  belə  bir  qeydi  çox  maraqlıdır:  «Biz  müstəmləkəçilik  siyasətinə  Zaqafqaziyada  rus 
əhalisinin  deyil,  bizə  yad  olan xalqların...yerləĢdirilməsindən  baĢladıq... müharibədən  sonrakı  iki  il 
ərzində,  1828-ci  ildən  1830-cu  ilə  kimi  Zaqafqaziyaya  Ġrandan  40  min-dən  çox,  T ürkiyədən  84 
mindən  çox  erməni köçürmüĢ  və  onları  erməni  əhalisinin  azlıq t əĢkil  etdiyi  Yelizavetpol və Ġrəvan 
quberniyalarının  ən  yaxĢı  xəzinə  torpaqlarında...  yerləĢdirmiĢik.  YerləĢmək  üçün  onlara  200  min 
desyatindən  çox  xəzinə torpağı  ayrılmıĢ  və onlar  üçün  müsəlmanlardan 2  milyon manatlıqdan  çox 
sahibkar  torpağı  satın  alınmıĢdı.  Yelizavetpol  quberniyasının  dağlıq  hissəsi  və  Göyçə  (Sevanın 
azərbaycanca  adı.  -  Red.)  gölünün  sahili həmin  ermənilər tərəfindən məskunlaĢdırıldı...  Qeyri-rəsmi 
köçənlərlə  birlikdə  köçüb  gələnlərin  ümumi  sayı 200 mini  ötüb keçdi».  Bu  köçürmələr nəticəsində 
XX  yüzilliyin  baĢlanğıcında  Zaqafqaziyada  yaĢayan  1,3  milyon  erməninin  bir  milyonundan  çoxu 
«diyarın köklü sakinləri olmayıb, bizim tərəfımizdən məskunlaĢdırılmıĢdı». 

---

269 
 
Zati-a lilərinin  ra zılığ ı  olsa,  biz[im]  Ģirkət  öz  vəsaiti  ilə  yaĢaya bilməyən 
və  köçürüldükləri  yeni  yerlərdə  la zımi  qaydada  və  möhkə m  kök  sala  bilməyən 
ailə ləri öz  idarəsinə qəbul et mə klə bu çət inliklə ri aradan qa ldırmağı həvəslə öz 
üzərinə götürür... 
 
II 
 
Aydın  səbəblər.  Qafqazı  aĢıb  keçən  ruslar,  b izim  monarxların  
himayəçiliy ini  xah iĢ edən  Gürcüstanda və imperator silahı gücünə əldə edilmiĢ 
xanlıqlarda  möhkəm  kök  salmaq  üçün  hər  Ģeydən  qabaq  qayğı  göstərirlər. 
Bundan  ötrü  yeni  təbəələrin  xaricdən  təhlükəsizliyini  təmin  etmək,  sonsuz 
vəhĢilikləri  və  hücumları  dəf  et məyə  hazır  olmaq  la zım  idi.  Avropa  mühari-
bələri  höku mətə  ö zünün  Asiya  tərəfdəki  düĢmənlə rin i-farsları  və  türklə ri  eyni 
vaxtda  cilovlamaq  üçün  lazımi  vəsaitləri  tam  iĢə  salmağa  imkan  vermirdi.  Ələ 
keçirilmiĢ  əyalətlərdə  özgə  qaydaların,  qabaqlar  olmayan  münasibətlərin  tətbiq 
edilməsi,  dərhal  ic ra  et məyi,  itaətkarlığ ı  istəyən  tələbkar  rəhbərlik  və  heç  bir 
xalq ın  könüllü   surətdə  tabe  olmadığı  dəyiĢikliklər  qiyamlara  səbəb  olurdu. 
Rusiya ilə  əlaqə ləri ya lnız böyük çətinliklə və yavaĢ-yavaĢ tə'sis etmə k mü mkün 
idi.  Ġki dənizin, Xəzər və Qara dənizlərin limanlarına silah gücünə yol açırdıq və 
qabaqlar  Hərbi-Gü rcüstan  yolundakı  hər  addıma   rus  qanı  ç ilən miĢdi.  Be lə  b ir 
vəziyyətdə  nə  yeni  idarə   qaydası,  nə  də  yerli  adətlərə  uyğun  olan  qanunlar 
hazırlamaq  haqqında  düĢünmək  olmaz,  bu  qanunların  tədqiqi,  toplan ması  və 
yoxlan ması, həm də onlara kodeks hazırlan ması üçün diqqətli araĢdırma, asudə 
vaxt  və sakit lik  la zımdır.  Kadastr  (vergi  siyahısı)  tərtib  etmək  üçün  eyni  Ģərtlər 
lazımd ır.  Mü lklərin   ço x  h issəsi  indiyə  qədər  də  müba-h isəli  qalır.  ġəraitin  
tələbinə  uyğun  olaraq,  sözün  dar  mənasında,  Gürcüstandan  baĢqa  hər  yerdə 
yalnız  hərbi  idarə  yarandı
1
,  [Gürcüstanda  is ə]  qabaqcadan  yaradılmıĢ  və 
quberniyalar  haqqında  Təsisata bənzəyən quruluĢ sonralar  ölkənin  hərbi  vəziy-
yətindən  irəli  gələn  qə zalan  idarə  ü zrə   xüsusi  tip  mülki  quruluĢ -la  qarıĢdı. 
Maliyyə sistemi də bu  istiqamətdə ged'rdi.  Verg ilərin u zlaĢdırılması və  düzgün 
alın ması haqqında düĢünməyə vaxt yo x  idi. Ordunun yerləĢdirilməsi və ərzaqla 
təchiz edilməsi. Yey inti məhsullarımın  nəzərdə  tutulan mağaza lara  və  hərbi dəs-
tələrə  göndərilməsi  qayğısına  qalmaq  la zımı  idi.  Belə liklə,  hər  cür 
mü kəlləfiyyətlər  qanuni  Ģəkil  almıĢdı.  Zaqafqaziya  sakinlərin  ö z  təsərrüfatını 
yaxĢılaĢdırmaq haqq mda düĢünməyə vaxtı yo x  idi; onun evi, avadanlığı, qoĢqu 
ləvazimat ı, a rabası,  ma l-qa rası və de mək ola r  ki.  Bütün tərpənmə z ə mlakı o rdu 
                                                                 
1
 «Hərbi  idarə»  komendant  üsuli-idarə  sistemi.  Yalnız  Zaqafqaziyanın  müsəlman 
əyalətlərində keçmiĢ  azərbaycan xanlıqları  yerində yaradılnuĢ komendant  idarəçiliyi əhali  üzərində 
çarizmin qatı hərbi-müstəmləkə zülmünün mürtəce ifadəsi və vasitəsi olmuĢdur. 
 

---