Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

270 
 
hərəkət etdikdə və baĢqa hallarda hə r dəqiqə  ictima i ehtiyac lar üçün tələb edilə  
bilərd i  və  bu  sakin  nəin ki  ö z  gə ləcəyi  haqqında  düĢünmürdü,  hətta  indi  də  öz 
mü lkiyyətinə  laqeyd  yanaĢmaqda  dır.  Biz  burada  heç  də  bu  və  ya  baĢqa 
mə mu run  özbaĢınalığını  nəzə rdə  tutmuruq,  ya lnız  müharibənin  nə  qabaqcadan 
görünməsi mü mkün olan, nə də qarĢısıalın maz labüd fəlakətlərin i yada salırıq. 
Bu xarest  sülhü
1
 və  az  sonra  Gü lüstan  sülhü  bu  ölkəyə   gözlənilən 
dərəcədə  müsbət  təsir  göstərmədi;  çünki  o  va xtdan  bəri  dağlıları  və   baĢqa 
hiddətlənmiĢ  xa lqla rı  itaətə gətirmə k üçün topların gurultusu kəsilmirdi.  Toplar 
növbə ilə gah Zaqafqaziya ilə b irlikdə idarə olunan xətlərdə, gah Dağıstanda, gah 
da  qərb  sahil  əyalət lərində  gurlayırd ı.  O  dövrdəki  hakimlərin  bütün  diqqəti  bu 
hadisələrə  yönəlmiĢdi.  Maarifin  inkiĢafı  üçün  az  iĢ  görülmüĢdür.  Unudulma z 
knyaz  Sisianov
2
 300  nəfə rlik  bir  mə ktəb  açdı,  u zun  illər  bu  zəif  baĢlanğıcda 
dayanıb  qaldıq.  1821-ci  il  fərmanı
3
 ilə   ticarət  b ir  qədər  canlandı:  bəzi  Tiflis 
tacirlə ri  o  va xtdan  ma l  üçün  Leypsiqə  gedir,  hə min  ma lları  öz  ölkələ rində  və  
Ġranda  müvəffəqiyyətlə  satır  və  xeyli  kapital  qazan ırdılar.  Lakin  bu,  dövlət 
mü kəlləfıyyətlərilə  daha  ço x  yüklən miĢ  mü lkədarların   və  əkinçilərin  rifahına 
qətiyyən  təsir  göstərmədi.  Da xili  sənayenin  inkiĢafına  təsir  etmədi;  bir  dənə  də 
fabrik  yaradılmadı,  nə   əkinçilik,  nə  də   bağçılıq  ç içəklən mədi.  Sıx  ot laqlarda  
gəzən  tatarla r  (azə rbaycanlılar.  -  Red.)  qabaqkı  kimi  ö z  qoyunlarının  q iy mətli 
yununu  özlərinin   yarımvəhĢi  köçəri  həyatı
4
 üçün  ən  ço x  la zım  o lan  Ģeylərlə  
mübadilə  etməkdən  baĢqa  bir  yerdə  iĢlətmird ilər.  Bir  ço x  illər  ərzində 
Minqreliya sahillərinə cə mi  iki-üç  xaric i gə mi yan a lmıĢdı, onla rın da  məqsədi 
öz  malların ı  satmaq  təĢəbbüsü  idi,  əhəmiyyətsiz  və  qeyri-mü kəmməl 
                                                                 
1
 1806-1812-ci  illər  rus-türk  müharibəsindən  sonra  bağlanmıĢ  sülh  müqaviləsi.  Rusiyaya 
müəyyən  üstünlüklər verən  bu  müharibə T ürkiyə  sultanının planlarını  doğrultmadı,  1804—1823-cü 
illər müharibəsinin gediĢində Rusiyanm Ġran üzərində qələbə qazanmasını dayandıra bilmədi. 
2
 Müəlliflər  P.D.Sisianovun  Ģəxsiyyətini  idealizə  edirlər.  O,  Qafqazda  çarizmin 
müstəmləkəçi siyasətinin qızğın tərəfdarlarmdan biri idi. 
3
 8 oktyabr 1821-ci il ticarət tarifi (Полное собрание  законов Российской империи. 1, 37-
ci cild, sənəd № 28771). Çar hökuməti bu qanun ilə Gülüstan sülh müqaviləsinin Rusiya-Ġran ticarəti 
üçün  nəzərdə tutduğu  çox kiçik  gömrük pulunu (5%) Zaqafqaziyaya  gətirilən Avropa  mallarına  da 
aid  etmiĢ, T ürkiyədəki  Redut Qaladan  bu mallarm  əslində  gömrüksüz olaraq Ġrana  axıdılmasma yol 
açmıĢdı. Ancan 1821-ci ilin «imtiyazlı tarifı» Rusiyanın özündə yaranıb inkiĢaf etməkdə olan manu-
faktura  və  fabrik  sənayesinin  iĢini  çətinləĢdirdi,  çünki  bu  sonuncunun  buraxdığı  məhsul  Avropa, 
xüsusilə  Ġngiltərə  sənayesinin məhsulları (mahud və  b.)  ilə  rəqabətə  dözə  bilmirdi.  Buna  görə  də 3 
iyun 1831-ci ildə «yasaqlı tarif» qoyuldu, xarici malların axını çox yüksək gömük ilə dayandırıldı və 
Zaqafqaziya Rusiyanın qapah sənaye malları bazarma xammal istehsalçısına sevrildi. 
4
 Burada  müəlliflər  mürtəce  monarxiyaçı  dairələrdə  və  zadəgan-burjua  tarixĢünaslığında 
Azərbaycan xalqı haqqında «basma  qəlib» rəsmi t əsəvvürlərin təsirinə  düĢürlər.  Halbuki  bu  xalqın 
mədəniyyəti (o  cümlədən  Ģəhər həyatı  ilə  bağlı  maddi-mənəvi  mədəniyyəti),  dili  və özü  haqqında 
M.Y.Lermontov,  A.A.Bestujev-Marlinski  kimi  həmin  dövrdə  yaĢayan  bir  sıra  müt ərəqqi  rus 
xadimləri xeyirxah söz söyləmiĢlər. 
 

---

271 
 
olduqlarımdan   hə min   ma lla ra  Avropada  tələbat  yo x  idi.  Tiflis  baza rı  əcnəbi 
mallarla dolu  olduğu halda  müĢahidəçinin gö zü nahaq yerə onlara qarĢı qoyula 
biləcə k  yerli  mə mu lat  və  xa mma l  a xtara  b ilə rdi.  Nəhayət,  iranlıların  sonuncu 
basqını  və  bu  basqını  qraf  Paskeviç-Erivanski  tərəfindən  Rusiyaya  Ģöhrət 
gətiriləcək  dərəcədə  əvə zin in  ç ıxılması,  onun  türk  paĢalıqla rındakı  indiki 
uğurları  Zaqafqaziya  əyalətlərinə,  xüsusən  müharibənin  bütün  ağırlıq larını  ö z 
üzərinə  götürmüĢ  Gürcüstanda  fövqəladə  mərhumiyyətlər  hesabına  baĢa  gəldi. 
Cəsarətlə  de mək  o lar  ki,  əhalisinə  və  ərazisinə  görə  velikorus  quberniyalarının  
cəmi  üç  qəzasına   bərabər  o lan  Gü rcüstan  1826-cı  ildən  bu   va xta  kimi  ö z 
sərvətlərindən o qədər çörək, qoĢqu və yük heyvanları, sürücülər və s. vermiĢdi 
ki, bunu ən çiçəklən miĢ rusiya əyalətlərin in heç b iri edə bilmə k Ģübhə yoxdur ki, 
Qafqazda  iĢlərin  indiki  gediĢinin  bu  cür  mənzərəsi  gələcəkdə  yaxĢı  zaman lara 
ümidi qırmır. Mövcud vəziyyət qeyri-təbiidir və uzun müddət davam edə b ilməz. 
Lakin   Os manlı  Türkiyəsi  ilə  müharibənin  uğurlu  və  Ģərəfli  qurtaracağın ı,  bu 
diyarın  hər  tərəfdən  xarici  təhlükəsizliyin in  təmin  ediləcəyini,  əhalinin  düçar 
olduğu itki və qayğılardan azad olub rahatlanacağımı qabaqcadan fərz etsək də, 
hələ aĢağıdakı mühü m məsələlərin həlli qa lmaqdadır. 
1)  Diyarın  təbii  sərvətləri  onu  maarif  və  rifah ın  ləyaqətli  səviyyəsinə 
qaldıra b ilərmi və bununla bütövlükdə dövlətə fayda vərə bilərmi? 
Bu  suala  müsbət  cavab  vermək  o lar.  Zaqafqaziya  ölkəsinin  təbii 
məhsulla rı  o  qədər  rəngarəng  və  zəngindir  ki,  onları  yalmz  seçmə k  və  e mal 
etmə klə  fayda vermə k ola r. 
Bunlardan ən baĢlıcala rı - üzü m,  ipək, pa mb ıq, parça, qızıl boya, qırmızı 
boya  və  b.  boyalar,  həmç inin  dərman  bit kiləri  və  tütündür;  bununla  yanaĢı, 
qədimdən burada mə lu m olan Ģəkə r qa mıĢının, zeytun ağacların ın becərilməsi və 
nazik yun parçanın hazırlan ması da sənayenin mühüm sahələrini təĢkil edə bilər. 
Bir  sözlə,  isti  iqlimli  [ölkələrin]  bütün  məhsulları  böyük  müvəffəqiyyətlə  bu 
diyarda yetiĢdirilə bilər. 
Zaqafqaziya əyalət lərində bütün növlərdən olan üzüm heç bir qayğı tələb  
etmədən  ço xlu  miqdarda  yetiĢdirilir  və  yerli  əhalinin  Ģərabçılıq  iĢində 
səriĢtəsizliy inə,  çə llə klərin  və  ĢüĢə  qabların  çatıĢ mazlıqla rına  ba xmayaraq, 
[buradakı  Ģərablar]  ən  yaxĢ ı  fransız  (burqon)  Ģərablarından  geri  qalmır. 
Hazırlama  üsulu  bir  az  yaxĢılaĢdırılarsa,  bu  Ģ ərab  (təkcə  Kaxetiyada  bir  ildə  1 
milyon  700  min   vedrəyə  kimi  Ģərab  istehsal  olunur)  xa ric i  Ģərabları  əvə z  edə  
bilər. 
Ġpək (barama. - Red.)  xüsusən cənuba yaxın əyalətlərdə daha çox istehsal 
olunur.  Onun  istehsahnın  geniĢləndirilməsi  ço x  böyük  fayda  verə  bilər.  Hal-
hazırda  yalnız  baramanı  açmağı  bacarmamaq  onun  qiymətini  aĢağı  salır. 
Məsələn,  825-c i  ildə  Moskvada  bir  pud  ġa ma xı  ipəyinin  satıĢ  qiy məti  300 

---