283
«Обозрение Российских владений за Кавказаом в статистическом,
этнографическом, топографическом и финансово м о тношениях», ч.II,
Cn6., 1836, s. 319-401).
65. ġĠRVAN ƏYALƏTĠ
(AZƏRBAYCAN DĠLĠ HAQQINDA)
ġirvanda hakim olan türkmən dili A zərbaycanda yayılmıĢdır və bizlərdə
ədət üzrə tatar d ili ad landırılır; o, türk dili ilə o qədər yaxındır ki, hər iki xalq bir-
birini baĢa düĢə bilir . Bu dil Zaqafqaziyada türki ad lanır... [O] ərəb və fars
sözləri ilə zənginləĢ miĢdir, olduqca xoĢagələn, avazlı (bir dil kimi) seçilir; və
əgər buraya onu öyrənməyin asan olduğunu əlavə etsək, onun orada Avropada
fransız dili kimi geniĢ iĢlən məsi təəccüblü görünməməlid ir
1
.
66. A.A.BAKIXANOV. «ĠZAHAT»
(1837-CĠ ĠL QUB A ÜS YANI HAQQINDA)
Abbasqulu Ağa Bakıxanov (3 iyun 1794 - dekabrın ortaları, 1846)
görkəmli ĢərqĢünas, tarixçi, fılosof, Ģair, diplo mat və ictimai xad imdir. Ədəbi
təxə llüsü Qüdsidir. O, Bakı xan larından II M irzə Məhə mmədin (ha kimiyyət
illəri 1784-1791) oğludur. Mükə mmə l dünyəvi təhsil almıĢ A.Ba kıxanov 1
yanvar 1820-ci ildə rus ordusunda hərbi xid mətə girmiĢ, 9 yanvar 1822-ci ildən
Gü rcüstan BaĢ hakimin in dəftərxanasmda tərcü məçi vəzifəsinə keçirilmiĢ və
1845-c i ilin yayma kimi (1834-1842-ci illə r ç ıxılmaq la) bu vəzifədə iĢlə miĢdir.
A.Bakıxanov 1841-ci ildə fars dilində yazd ığı və 1843-cü ildə rus dilinə
çevirdiyi « Gü lüstani-Ġrəm» adh tarixi əsərində Gü lüstan sülh müqaviləsin in
«...Burada qeyd etmək lazımdır ki, Zaqafqaziyada ora müsəlmanlarının tatar adlandırılması
ümumən yayılsa da...əsassızdır, çünki onların dili tatar dilindən çox seçilir, ancaq düzünə qalsa, onlar
bir kökdəndirlər... (qeyd V.Leqkobıtovundur. - Red.). (Обозрение Российских владений за
Кавказаом
Ч
.III. СПб., 1836, c. 78-79).
1
Kitabın üçüncü hissəsinin müəllifi L.Leqkobıtovun xalqımızın dili haqqında bu n əcib
sözləri rus xalqınm böyük ədibləri M.Y.Lermontovun və A.A.Bestujev-Marlinskinin yazıları ilə
səsləĢir. Bəlli olduğu kimi, onlar da Azərbaycan dilinin Asiyadakı nüfuzunu Avropada fransız dilinin
nüfuzu qədər geniĢ yayılmıĢ sayırdılar (bax: Azərbaycan tarixi, II c, s. 123). BaĢqa bir rus
qaynağında Azərbaycan dili Zaqafqaziyanın «beynəlxalq dili» adlandırılmıĢdır. Onların
(azərbaycanlıların. - Red.) aderbeycan dili adı ilə bəlli olan türk danıĢığı («nareçie») fars dilinin
güclü təsirinə məruz qalmıĢdır, öz sadəliyi sayəsində bütün Zaqafqaziyanın beynəlxalq dili kimi
çıxıĢ edir». («Beсь Kaвкaз», вып. 1. Б., 1914, c. 29).
284
bağlanmasına kimi A zərbaycanın keçdiy i tarixi yolun elmi Ģərhin i vermiĢdir.
Dərin vətənpərvərlik mövqeyindən yazılmıĢ bu əsərin çapına A.Ba kıxanov çar
hökumətindən icazə ala b ilməmiĢdi.
Azərbaycanın Rusiyaya birləĢdirilməsindən sonra xanlıq idarə sistemi
hərbi-müstəmləkə ko mendantlıq idarəsi ilə əvə z edilmiĢdi. Ləğv edilmiĢ
xanlıqlarda qanunverici, idarəed ici və məh kə mə iĢi rus zabit lərindən təyin
edilmiĢ ko mendantların ixtiyarına verilmiĢdi. Qəzalarda yerləĢən rus
qarnizonla rın ın baĢçısı da komendant idi. Ənənəvi feodal istismanına müstəm-
ləkə zü lmünün əlavə edilməsi, yeni-yeni vərgi və mü kəlləfiyyətlərin qoyulması,
ko mendantlanın özbaĢınalığ ı 1837-ci ildə Qııbada güclü üsyana gətirib çıxard ı.
A.Bakıxanov 1834-cü ildə Qafqazın BaĢ ko mandanı baron V.Q.Ro zenlə
müəyyən narazılıq ü zündən hərbi xid mətdən çıxır və xarici iĢlər nazirliyi üzrə
məvac ibi sa xlanımaq la müddətsiz mə zuniyyətə buraxılır. Bundan sonra o, Quba
qəzasında özünün Əmsar kəndində yaĢayırdı. V.Q.Rozen A.Ba kıxanovu siyasi
cəhətdən etibarsız saydığından üsyan baĢlanan kimi onu « xüsusi tapĢırıq üçün»
Tiflisə çağırtdırıb nəzarət a ltına almıĢdı. Üsyanı yatırmaqda çar höku mətinə
kö mək üçün Qubaya getmək təklif olunduqda A.Bakıxanov ondan imtina etdi.
Bu, cəsarətli b ir addım id i. I Nikolayın göstəriĢi ilə Quba üsyanının səbəblərin i
araĢdırmaq üçün qraf Ġ.Ġ.Vasilçukun baĢçılığı altında xüsusi komissiya
yaradılmıĢdı. A.Bakıxanov aĢağıda mətni verilən « Ġzahat»ı məh z həmin
ko missiyaya təqdim et miĢdi. Bu s ənəd A.Bakıxanovun çarizmin müstəmlə kə
siyasətinə qarĢı çıxd ığın ı göstərir.
«Ġzahat»ı ilk dəfə Ə.M.Əhmədov Moskva Dövlət Tarix Muzeyində
saxlan ılan əlyazmasının orijinalı üzrə çap etdirmiĢdir. Mətn həmin çap üzrə
azərbaycancaya çevrilmiĢdir: Ba kıxanov A. K. Soçineniə . Zapiski. Pisğma. B.,
1983, s. 148-150.
ĠZAHAT
[VarĢavadakı atlı-müsəlman alayına süvarilər toplanıĢı zaman ı Quba
əyalətində əhalinin çıxıĢı haqqında]
Mənim doğ ma qardaĢım podporuçik Cəfə rqulu
1
Qubadan VarĢavaya
göndərilmək üçün süvarilər topladığ ına görə xalqın ad ından çıxıĢ edən, əslində
isə xa lqın et ibar et məd iyi bir neçə təhrikç inin tələbi ilə Qubadan qovulmuĢdur.
Mən özü m isə BaĢ hakimin
2
əmri ilə bir sıra mühü m izahatlar üçün Tiflis ə
1
Podporuçik Cəfərqulu ağa (? - 1867) - A.Bakıxanovun qardaĢı, Quba əyaləti ġabran
mahalının naibi, üsyançıların tələbi ilə vəzifəsindən kənar edilən iki naibdən biri. Sonralar çar
qulluğunda general-leytenant rütbəsinə yüksələ bilmiĢdi.
2
1837-ci ildə Qafqazın BaĢ hakimi baron V.Q.Rozen idi.
Dostları ilə paylaş: |