287
səbəbkarlarına, ca maatın sakitləĢdirilməsinə və xa lqın ehtiyacla rına la zımi d iqqət
verilmə miĢdirki, sonuncu çıxıĢın qarĢısının alın ması mü mkün olsun.
Dağıstan torpaqlarından süvari toplanması mü xtəlif maneələrə rast
gəlmiĢdi. ġtabs-kapitan Karçaqlı Ġbrahim bəy süvari toplan masında s əyinə görə
zərə r çəkir, qubalı Ġsa bəy aprel ayında podpolkovnik M irzəcan Mədətovla
Qazıku mıxlı Məhəmməd xangildə olarkən Ġbrahim bəyin qardaĢı uĢaqlarını
silahlandırmağa və Tabasaran camaatın ı ona qarĢı qaldırmağa cəhd edir. Süvari
toplamıĢ poruçik qaytaqlı Cəmov bəy Tiflisdə həbs edildiyindən onun topladığı
süvarilər yolda dağılıĢıblar. Tabasaranlı Qazı Ġsa özü süvari toplasa da, onun
Ģtabs-kapitanlar QutqaĢenli və Olen iç tərəfindən ələ keçirilmiĢ məktubları bu
adamın biabırçı hərəkətlərinə dəlalət edir. Camaat tərəfindən toplanmıĢ Dərbənd
və Bakı süvarilə ri Bakıda podporuçik Qasım bəyin müqavimətinə ba xmayaraq
varĢavaya göndərilmiĢdir.
Ümu miyyətlə, məmurların qayğısızlığ ı, quldurluğun art ması, iĢlərin ço x
yavaĢ getməsi, vergi və mü kəlləfiyyətlərin ço xluğu da əyalətlərdən atlılar
toplanmasını xeyli çətinləĢdirmiĢdir.
Ġmza: podpolkovnik A b b a s q u l u .
19 oktyabr 1837-c i il, Tiflis Ģəhəri.
67. 6 DEKAB R 1846-cı il TORPAQ QANUNU
XIX əsrin 30-cu illə rin in sonuna kimi Azə rbaycan feodallarının silki
imtiya z və hüquqları həll olun ma mıĢ qalırdı. Quba bəyləri haqda çar
ko mendantlarından polk. Ponomaryevin 1812-ci il və gen. Tixanovskinin 1817-
ci il sərəncamları və «Ağalar haqqında» gen. A.P.Yermo lovun 1818-c i il
Əsasnaməsində Azərbaycan feodalları dövlətin xid mət məmurları kimi qələmə
verilirdi. Bu fıkir Zaqafqaziyada keç iriləcək inzibati islahat layihələ rində və 10
aprel 1840-c ı il inzibati-məhkə mə islahatında əsas götürülmüĢdü. Zaqafqaziyanı
ruslaĢdırmaq plan larına uyğun olaraq, çarizm gətirilmə rus zadəganlarını ö z
müstəmləkə siyasətinin əsas aparıcı qüvvəsi, ictimai dayağı sayırd ı. Bununla
bağlı o laraq ağaların və tiu ldar bəylərin feodallıqdan salıb torpaqdan məhru m
edilməsi nə zərdə tutulurdu. 10 apre l 1840-cı il inzibati-məhkə mə islahatı
Azərbaycanda milli idarə sistemini rus idarə və məh kə mə sistemilə əvə z et mə klə
bu vaxta kimi dövlət və məhkəmə aparatında mü xtəlif gəlirli vəzifələr tutan
bəylərin və ruhani dairə lərinin silki imt iyazlarına ciddi zə rbə vurdıı və onların
böyük narazılığ ına səbəb oldu. Ġnzibati-məhkəmə islahatı zəh mətkeĢ kütlələrdə
də narazılıq doğurdu. Əgər islahata qədər feodallar kəndli iğtiĢaĢlarının qarĢısını
288
almaqda dövlət orqanlarına fəal yardım ed irdilərsə, indi onlar ö zləri «narahat
ünsürə» çevrilmiĢdilər. Belə gərgin bir Ģəraitdə çarın 25 aprel 1841-ci il fərman ı
ilə Azə rbaycan ağalan feodallıqdan məhru m ed ilir, hə m torpaqları, hə m də
kəndliləri ə llə rindən a lın ır, əvə zində isə onla ra «ö mürlük ödənc» təyin edilirdi.
Be lə bir fərman tiuldar bəylər haqda da hazırlan mıĢdı, ancaq Zaqafqaziyada
vəziyyətin gərg inliyi I Niko layı bu fə rmana qol çə kməkdən çəkindird i. 1840-41-
ci illərin çar «islahatları»nın həyata keçirilməsində bütün siyasi yanlıĢlıq ü zə
çıxd ı, yerli feodalların köməy i olmadan Zaqafqaziyada çarizmin möh-
kə mlən məsinin qeyri-mü mkünlüyü aydın oldu. Buna görə çar hökumət i
Azərbaycan feodallarının imt iyaz və hüquqlarım tanımaq və rəsmiləĢdirmə k
mövqeyinə qayıdaraq 6 dekabr 1846-cı il fərmanın ı verdi. Bu fərman inqilabdan
qabaqda, sovət hakimiyyəti illərində də dəfələ rlə çap edilmiĢdir. Fərmanın mət -
ninin a zərbaycanacaya tərcüməsi aĢağıdakı sənədlər toplusu üzrə verilib:
Колониальная политика российского царизма в Азербаиджане в 20-60-х гг.
XIX века, ч. II. Под ред. И. П. Петрушевского. М.-Л., 1936, c 105-107, sənəd
№ XIV).
1846-cı il DEKAB RIN 6-sı. I NĠKOLAYIN
QAFQAZ CANĠġ ĠNĠ
1
kn. M.S.VORONTSOVUN
2
ADINA
FƏRMANI
Knyaz Mixail Semyonoviç!
Zaqafqaziya ölkəsinin xanlarına, bəylərinə, ağalarına və ali müsəlnan
silkindən olan digər Ģə xslərinə
3
və habelə erməni məliklərinə bizim xüsıısi
mə rhə mət və ilt ifatımız əla məti olaraq onla rın taleyin i qəti hə ll et mək və bununla
1
Canişin - farsca; hökmdan əvəz edən, hakim, sərdar.
Qafqaz caniĢinliyi (noyabr 1844 - aprel 1883) ġamil hərəkatını yatırmaq və Qafqazda
çarizmin siyasi və iqtisadi mövqeyini möhkəmləndirmək məqsədilə yaradılmıĢ idarədir. Fövqəladə
idarə sistemi kimi caniĢinliyin özünəməxsus xüsusiyyətləri vardı, caniĢinə geniĢ səlahiyyətlər
verilmiĢdi: onun bütün məsələləri müvafiq nazirliklərlə qabaqcadan razılaĢdırmadan müst əsna həll
etmək, çarla birbaĢa əlaqə yaratmaq, ona müraciət etmək, zəruri hallarda, sonra bu haqda məlumat
verməklə, hətta çarın adından göst əriĢ vemək ixtiyarı vardı. 1905—1907-ci illər xalq inqilabına qarĢı
mübarizə aparmaq üçün caniĢinlik idarəsi yenidən bərpa olunaraq 1917-ci il Fevral inqilabına kimi
qalmıĢdı.
2
Knyaz M.S. Vorontsov - general-adyutant, 1844-54-cü illərdə Qafqazda caniĢin.
3
Zaqafqaziya ölkəsinin «ali müsəlman silki» 10 mart 1843-cü il fərmanına əsasən t əsis
edilmiĢdi. Ali müsəlman silkinə keçmiĢ xanlar, bəylər, ağalar və məliklər daxil idilər (Koлонильная
политика…., часть II, s. 190, qeyd 1).
Dostları ilə paylaş: |