278
Qr. Paskeviçə əlahəzrət buyruğu
1
13 iyul 1830-cu il - Krasnoe selo.
Ġranla və Os manlı Portası ilə uğurla bitmiĢ müharibələr
2
münasibətilə
Gü rcüstan, Zaqafqaziya ö lkəsi və Qafqaz vilayətinə bu gün Ali Senata
verdiyimiz fə rmanda Ģərh edilmiĢ xüsusi mərhə məti bə xĢ et mə klə , biz orada
yaĢayanlar [arasında] Rusiya hökumətinə kortəbii düĢmənçilik yoluna düĢənlərə
və ya baĢqalarına uyaraq xəyanətdə əli olanla ra da öz diqqətimizi yetirib onların
islah olunacaqlarına ümid bağlayaraq və gələcəkdə onları Rusiyanın sadiq
övladlarına çev irməy i arzu layaraq, onları lütfən bağıĢlayıb əmr edirəm:
1. Xəyanət, e ləcə də, Rusiya höku mətinə qarĢı bədxah lıq üstündə və
siyasi mülah izələrə görə bu ölkədən Sib irə və ya baĢqa yerlərə məh kəməsiz
sürgün edilənlərin hamısı əvvəlki yaĢayıĢ yerlərinə qaytarılsınlar və Əlahəzrətin
ilt ifat lı əfvi ilə onların müsadirə edilmiĢ ma likanələ ri ind i olduqları vəziyyətdə,
ötüb keçən illər üçün heç bir əvəz ödənilmədən on lara qaytarılsın, onlara bu
ma likanə lərdən, keç miĢdəki [qanuni] qayda əsasında, ancaq yerli ö lkən in ü mu mi
idarəsinə zidd olan hər cür siyasi idarəet mə hüquqları çıxarılmaqla istifadə
etmə k icazəsi vərilsin
3
.
2. Xaricə qaçanların və xəyanətdən sonra edam odunanların və ya
sürgündə ölənlərin xəzinəyə keçmiĢ malikanələri onların ailələrinə və ya yaxm
varislərinə indi olduqları və ziyyətdə və hazırda nə qədər varsa, ötən dövrlər üçün
heç bir ödənc tələb edilmədən, ancaq sahiblərinə heç b ir siyasi idarəetmə
hüquqları verilmədən geri qaytarılsın. Haqqmda artıq ali göstəriĢ verilmiĢ Ģəxslər
və ma likanə lər və bu buyruqdan istisna edilirlə r
4
.
1
Sənədin əslində «reskript» yazılmıĢdır. Reskript - qədim Romada təqdim edilmiĢ məsələ
üzrə imperatorun qanun qüvvəsində olan cavabına deyilirdi. XIX yüzildə reskript sözü buyruq,
fərman, göst əriĢ mənasında iĢlənirdi. Çarın verdiyi reskript, beləliklə, qanun gücündə olan rəsmi
dövlət sənədi idi.
2
«Uğurla bitmiĢ müharibələr» - burada 1826—1828-ci illər Rusiya-Ġran və 1828-1829-cu
illər Rusiya-T ürkiyə müharibələri nəzərdə tutulur.
3
A.P.Yermolovun 1818-ci ildə verdiyi «Ağalar haqqında əsasnamə» üzrə yerli feodallar
tiul torpaqlarının sahibi deyil, yalnız yerlərdə inzibati xidmətdə olan və bu torpaqlar üzərində
idarəetmə hüququ olan Ģəxslər sayılırdılar. 1829-1830-cu illərdə çapa verilən inzibati islahat layihələ-
rində isə bəy və ağaları torpaq üzərində idarə etmək hüququndan uzaqlaĢdırmaq nəzərdə tutulurdu.
Beləliklə, 13 iyul 1830-cu il buyruğu kompromis səciyyə daĢıyırdı: müsadirə olunmuĢ torpaqlar
qabaqkı sahiblərinə qaytarılırdı, ancaq onlara siyasi çalar daĢıyan idarə etmək hüququ verilmirdi.
4
Bu və ya baĢqa feodalın edam, yaxud sürgün edilməsi və onun malikanələrinin müsadirəsi
haqqında birbaĢa çarın özünün «ali» göstəriĢi olmuĢdusa, bu göstəriĢ 13 iyul 1830-cu il buyruğu ilə
ləğv edilmir, qabaqkı gücündə saxlanılırdı.
279
Bu buyruğun həyata keçirilməsini b iz sizə həvalə edirik ki, bütün əfv
olunan Ģəxslər və geri qaytarılan ma likanələ r haqda və vacib məsələləri isə həll
etmə k üçün bizə mə lu mat göndərəsiniz.
Hə miĢə sizə qarĢı iltifatlı olan
Ġmzaladı
N i k o 1 a y.
280
RUS ĠYANIN
QAFQAZ ARXAS INDAKI ƏYALƏTLƏRĠNĠN
STATĠSTĠKA, ETNOQRAFĠYA,
TOPOQRAFĠYA VƏ MALĠYYƏ BAXIMINDAN
TƏSVĠRĠ
Zaqafqaziya ölkə ləri Rusiyaya birləĢdirilən kimi çar höku məti nə zərdə
tutduğu iqtisadi siyas ətlə bağlı olaraq, buranın istehsal və ma liyyə imkanla rın ı
dəqiq öyrənməyə baĢladı. Ma Iiyyə na ziri qraf Y.V.Kankrinin göndərdiyi
mə mu rla r (bunların arasında Qafqa zın tarixini və Ģərq d illərini ya xĢı bilən
mütəxəssislər vardı) tezliklə dördcildlik bir kitab etdilər: « Обозрение Российских
владений за Кавказом в статитическом, этнографицеском, топографическом
и финансовом отношениях» (I-IV, CПб., 1836). Adından göründüyü kimi ,
Zaqafqaziya üzrə sanballı tədqiqatın nəticəsi olan bir kitab idi, buna görə XIX
yüzilin mühü m tarixi qaynaqlarından biri kimi indi də ö z dəyərini itirməmiĢdir.
Bununla yanaĢı, kitabın quruluĢ xüsusiyyətini bilmək gərəkd ir: onun müəllifləri
çarizmin iqtisadi siyasətinin mahiyyətini rəhbər tutaraq, Zaqafqaziyada xammal
istehsal edə biləcək sahələri dərin öyrən miĢ, ancaq yerli xa mma l iĢlə mə
sənayesinə az yer vermiĢdilər. On lar ö zlə ri ya zmıĢlar ki, ta xıl, ipək, pa mb ıq,
zəfə ran, ça xır, qızıl boya istehsalına dair yo xla ma ön plana ç ə kildiy indən
«burada istehsaledici sahələrin indiki vəziyyətinin təsvirinə üstünlük verilmiĢdir,
çünki Zaqafqaziya Rusiyanın müstəmləkəsi kimi götürülmüĢdür, (kitabdakı)
bütün mülah izələr də bu fıkrə doğru yönəldilmiĢdir... Rusiyanın Zaqafqaziya
əyalətləri müstəmləkə mənasında o qədər əhəmiyyət kəsb edirlər ki, bu kiçik
təsvirdə (dördcildlik kitab nəzə rdə tutulur. - Red.) onları baĢlıca olaraq hə min
baxımdan yoxlamağa çalıĢmıĢıq» («Обозрение Российских владений за Кавказом», I
hissə, s. 67-68, 88-89)..
Ġqtisadi məsələlərlə yanaĢı, kitabda Zaqafqaziya xalqlarının etnik və
mədəniyyət tarixinə («etnoqrafıyasına») da toxunulur. Yelizavetpol dairəsi və
Azərbaycan dili haqqında aĢağıdakı göstərilən nümunələ r geniĢ olmasalar da,
bütövlükdə bu qaynaq üçün səciyyəvi parçalardır.
Dostları ilə paylaş: |