276
girməyəcəkd ir. Onun buraxacağı məhsul bambaĢqa çeĢiddən olacaqdır, həm də
özünün iqlim xüsusiyyətinə görə Rusiya [bu məhsulu] heç bir vaxt hazırlaya
bilməyəcəkd ir. Buranın əhalisinin və ziyyəti ya xĢ ılaĢdıqca indi ehtiyac hiss
etdiklə ri ma lla rı Rusiyada a xtaracaqdır, ancaq pulla rı olmad ığından hələ ala
bilmirlə r. Bununla yanaĢı, öz s əhmlə ri üzrə xey li faiz ə ldə edən Zaqafqaziya
Ģirkətin in rus səhmdarları bu səhmlərin öz kursu da nəzərə almmaqla [həm də]
bu kursun getdikcə bahalanması və əldən-ə lə keç məsi ö lkənin tica rət fəa liyyətinə
qeyri-adi b ir hərəkət vərəcə kdir.
Mə nə vi və siyasi baxı mdan. Qa rĢılıqlı və ü mumi faydadan baĢqa heç bir
məqsəd rusları Qafqa zın o tərəfindəki yeni həmvətəndaĢları ilə birləĢdirən tellə ri
belə möhkə m və aynlma z Ģəkildə bərkidə b ilmə z. Ġndiyə kimi Rusiyadan gələn
mə mu r yaln ız rütbəsinin artmasın ı arzu edird i, q ısa müddətə gəldiyi ölkədə
ondan qabaq və ondan sonra nə olacağın ın qayğısma qalmırdı. O, Tiflisi və ya
Qafqazın o tayındakı hər hansı bir Ģəhəri könüllü sürgün yeri sayır və tezliklə
buradan çıxıb getməyə can atırdı. Buraya xid mətə gələn məmu rlar barədə onu da
əlavə edək ki, onlardan ləyaqətli olanlar bununla öz vətənini istedadlardan,
səylərdən məhru m edir, halbuki onlar öz Ģ əxsiyyətlərinə uyğun olaraq bu
keyfıyyətləri ilə öz vətənlərinə fayda verməlidirlər. Etiraf edirik ki, Rusiyada
hələ bacarıq lı və savadlı ada mlar ço x deyil, onlan ö z müstəmlə kə lərinə və ya
özünün iĢğal etdiyi qeyri-xalq lar yaĢayan əyalətlərə göndərməklə [Rusiya] öz-
özünə ziyan vuraraq gücünü səpələyir. BaĢqa tərəfdən faydalı və tərifəlayiq
keyfiyyətləri ilə seçilməyən rus təbəələri yaln ız mənəvi pozğunluq yayırlar,
halbuki Asiyada bu pozğunluq dünyanın bu hissəsində yaĢayan xalq ların
savadsızlığı üzündən onsuz da dərin kök salmıĢdır. Bununla yanaĢı, yürüĢdən
qayıdan gürcülər və ya ġirvan, Qarabağ və b. əyalətlərin müsəlmanları q ılıncı
qınına qoyub baĢqa xid mətlərdən yayınır və ruslardan u zaq gəzirlər. Onlar
rusların igidliyinə və döyüĢdə xoĢbəxtliy inə heyran olmaq la yanaĢı, rus
mə mu rla rının hakimiyyətini öz coĢğun azadlıqlarını sıxıĢdıran yük sayırlar;
onlarla söhbətlərə candərdi, ani qonaq kimi, hə m də müəyyən məqsəd və ehtiyac
üçün gəlirlər. ġirkət özünün geniĢ fəaliyyətində ruslardan və avropalılardan
baĢqa hər bir silkdən, ayrı-ayrı d illərdən və etiqadlardan olan ço xlu yerlilərdən
istifadə edə bilər. Doğrudan da, onların bir-b irinə ya xın laĢmasına dünyada heç
bir Ģey bundan tez və həqiqi təsir göstərə bilməz. Müəssisələrdə, ticarətdə,
səfərlərdə, ko missiyalarda yoldaĢ olanlar hiss edilmədən özlərinin mə iĢət
həyatında da yaxın yoldaĢ olurlar. Yerli sakinlə rin Ģirkətin iĢlə ri üçün tez-te z
Rusiyaya gediĢ-gəliĢi onları bu ölkənin indiki hakimləri olan rusların xarakteri ilə
tanıĢ edər və bu tanıĢlıq onlarda ruslar haqqında, əlbəttə yaxĢı təəssürat yaradar.
Ġndiyə qədər onlar rusları məğrur, əlçatmaz hesab edirdilər, çünki onları həmiĢə
amiranə və ciddi hakimlər kimi tanıy ırd ıla r. ġə xs i fayda üçün dinc, xoĢ
münasibətlər, hər cür qarĢılıqlı xid mət eyni cəmiyyətin ü zvləri arasında müəyyən
277
bərabərlik yarada bilər. Ya lnız bu yolla b izlə b izə tabe olan xalq lar arasında
kəskin sədd qoyan xura fat aradan qaldırılar v ə bu da milliyyətindən asılı
olmayaraq özlərinin bütün təbəələrinə xeyirxah lıq göstərən bizim insanpərvər
monarxların ali məqsədinə uyğundur. Rusiya belə yaran mıĢ və yüksəlmiĢdir.
Yu xanda qeyd etdiyimiz mə murlara gəlincə Ģirkətin qulluqçuları və onların
uĢaqları onun açacağı məktəblərdə təhsil alar, sonralar yeri düĢdükcə dövlət
xid mət inə qulluğa girə r və Zaqafqaziya idarəsindəki xid mət i, məhkə mə və s.
yerləri tuta bilərlər.
Yerli sakinlə r yeni dəyiĢilmiĢ həyat tərzin in xeyrin i və ya xĢı cəhətlə rin i
nə qədər ço x hiss ets ələr, o qədər də onla rı bu dərəcəyə çatdıran idarə üsulunu
çox istəyəcəklər. Belə olduqda onlar həvəslə yaxĢı təĢkil olun muĢ milis və ya
nizami alaylar Ģəklində bu üsulu müdafiə edən döyüĢçü - vətənpərvərlərin sırala-
nnda birləĢərlər; hər halda onla r döyüĢlərin və hücumların deyil, yad iqlimin
qurbanı olan min lərlə oğulların q iy mətli həyatını Rusiya üçün qoruyub
saxlayarla r.
63. 13 ĠYUL 1830-CU ĠL QANUNU
(«Ə`LAHƏZRƏT BUYRUĞU»)
13 iyul 1830-cu il qanunu çarizmin Qafqazdakı rəs mi idarələ ri üçün bir
növ gözlənilməz oldu. Ona görə ki, 1829-1830-cu illərdə baĢ ko mandan
Ġ.F.Paskeviç, habelə Zaqafqaziyada yo xlama aparmaq üçün göndərilən
senaiorlar: P.Ġ.Kutaysov və Y.Ġ.Meçnikov Azərbaycanda tiul feodal
torpaqlarının ləğv edilməsi haqqında hökumətə layihə təqdim etmiĢdilər və I
Nikolay bu layihələ r ilə tanıĢ idi. Buna ba xmayaraq, 13 iyul 1830-cu il qanunu
ilə , bu və ya baĢqa suç iĢlə miĢ və ya sürgün edilmiĢ feodalların tiul torpaqları
özlərinə, əgər onlar artıq sağ deyildilərsə, onların vərəsələrinə qanuni olaraq
qaytarılırdı. Bu, əslində tiul torpaqlarımn irsən bir adamdan baĢqasına, atadan
oğula, qardaĢa və baĢqalarına keçməsin in çar höku məti tərəfındən açıq etiraf
edildiy ini göstərirdi. Ancaq 13 iyul 1830-cu il qanunu da tiul torpağı ilə bağlı
siyasi çəkiĢmələrə son qoya bilmədi. Belə ki, 10 aprel 1840-cı il qanunu ilə çar
hökuməti Zaqafqaziyada xan və bəyləri dövlət qulluğundan kənar etdi, 1841-ci
il qanunları ilə onla rın tiul torpaqlarını ləğv et məyə çalıĢdı. Ya lnız 1846-cı il
qanunu (bax: qaynaq № 67) qəti o laraq, tiu l torpaqlarım yerli feodalla rın mü lkü
kimi tanıdı.
1830-cu il qanununun mətni a zərbaycancaya aĢağıdakı qaynaq üzrə
çevrilmiĢdir: А
КТЫ СОБРАННЫЕ
К
АВКАЗСКОИ
А
РХЕОГРАФИЧЕСКОЙ
К
ОМИСЕИ
,
КVII c, sənəd 53, s. 46.
Dostları ilə paylaş: |