Azərbaycan türkləRİNİN
Yüklə 1,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
downloaded from KitabYurdu.az 141 sözlərindəndir. Eranın əvvəllərində Albaniyada hunların başçısı Aqbuqa (―Alban tarixi‖ndə qədim ermən icə yazılışı - Aqbuqi). Babəkə qarşı göndərilmiş ərəb sərkərdəsi Buqa (o, əslən türk idi), Çingiz xan ın oğlanla rından Aruq -Buğa, Azərbaycan Cəla irilər dövlətində Sultan Əh məd in (1374-1410) oğlu Akbuqa, Türküstan hakimi Əsən-Bu ka (1309-1318) (70, V, s. 161) adları ilə müqayisə olunur. T u r s u n. Əsən Calalın nəvəsinin adı (69, 107). Türkcə tursun, dursun (yaşasın, ö mür sürsün; ata-ananın körpəsinin sağ qalması arzusunu ifadə edir) sözündəndir. H a m a m. IX əsrdə Yu xarı Qarabağda xristian albanlarda hökmdar ad ı. Əvvəlinə ermənicə yazılışda ―h‖ səsinin əlavə olunması ilə Əməm adın ın təhrifi. Türkcə əm – ―əlac‖, ―dərman‖ (166, I, 270) sözü və -əm şəkilçisindəndir. Tarixçilərimizin əsərlərində adın Hamam kimi yazılması səhvdir. A l p -K u ş. XII əsrdə Bəyləqanda şəxs adı (62). Türkcə alp – ― igid‖ və Kuş sözlərindəndir. Ehtimal ki, ―kuş‖ ko mponenti qədim türklərdə körpələrin və zahıların h imayəçisi sayılan və quş şəklində təsəvvür edilən Umay ilahəsini ifadə edir. Ola bilərdi ki, şə xs adlarında bu söz alıcı quş (qızılquş, şahin v ə s.) mənasındadır. Orta əsrlərdə Orta Asiyada və Azərbaycanda ―kuş‖ komponentili çoxlu türk əmirlərin in adları məlu mdur. Səlcuq oğuzlarında Nəsirəddin Aq-Kuş, Ba zdar Yu ryun- Kuş (77, 26, 80) və s. şə xs adları ilə müqayisə olunur. A l t u n t a ş. XII əsrdə Bəy ləqanda şəxs adı (62). Türkcə altun – ―qızıl‖ və taş (daş) sözlərindəndir. T u k-T e q i n. XII əsrdə Bəy ləqanda şəxs adı (62). Türkcə tun (tunq) – ―ilkin‖ və tuqun – ―şahzadə‖, ―vəliəhd‖ sözlərindəndir. B a ş a r. XII əsrdə Bəyləqanda şəxs adı (620. Tü rkcə baş – ―başda duran‖, ―öndə duran‖. və ər – ―kişi‖, ―igid‖, ―döyüşçü‖ sözlərindəndir. İndiki Ermənistan ərazisində III əsrdə VIII əsrin ortalarınadək Ordu ko mandanların ın hamısı türk mənşəli Cin tayfasından idi. Erməni tarixçiləri Cin tayfasının türk mənşəli olduğunu danırlar. Burada həmin tayfa barədə danışmayacağıq. Lakin bu tayfanın ilk başçısı qədim erməni mənbələrində ―Mamikon‖ kimi yazılmış və ona görə onun nəslindən olan ko mandanlar da Mamikonianlar adlan ırlar. Əslində isə Mamikon türkmənşəli Mamiqun şəxs adın ın ermənicə tə ləffü züdür. Bu ad qədim türkcə Ma mi və tunqus-mancurca və monqolca qun ― knyaz‖ sözlərindən ibarətdir. Müqayis ə üçün Attilanın atası Munzuqun, Çingizxanın nəslindən Alqun (70, 139), XIII əsrdə monqol sərkərdəsi Çormaqun və b. şəxs adlarını misal göstərmək o lar. Biz o xucuları alban şəxs adların ın ço x hissəsi ilə tanış etdik. Aydın olur ki. indiyədək Dağ ıstandilli sayılan Alban etnosunun çarlarının, feodalla rın ın v ə ruhanilərinin ad ları türkcəd ir. A l b a n l a r ı n t ü r k m ə n ş ə l i t o p o n i m l ə r i. Alban etnosunun türkmənşəli olması haqqında konsepsiyamızın doğrulugunu eranın əvvəllərindən downloaded from KitabYurdu.az 142 XI-XII əsrlə rə qədər Albaniyanın toponimləri də təsdiq edir. Mənbələrdə Albaniya ərazisində ço xlu yer adları çəkilir. II əsr müəllifi Klavdiy Ptolemey (bax: VDİ, 1948, № 1) Albaniya ərazisində 29 yaşayış məntəqəsi və 5 çay adını çəkir. Bu toponimlə rin mənşəyi haqqında geniş ədəbiyyat var, la kin de mək o lar, heç birin in mənası açılma mışdır. Biz onun göstərdiyi Sanua, Qelda, Ala m, Baruka , Tabilaka və İobula toponimlərini müvafiq olaraq A lbaniyanın Xen i, Qe lavu, orta əsrlə rdə Olo m ()Ula m və müasir Be rikey (Də rbənd rayonunda), Tövlə (Qəbələ rayonu) və Ba lakən ad ları ilə qarşılaşdırırıq. Maraq lıd ır ki, Ptole mey Sioda toponimini Kü rlə Arazın birləşdiyi yerdə (təxminən indiki Cavad kəndinin yerində) qeyd edir. Ehtimal ki, bu toponim Suv-ada ―çayların qovuşduqları yürdə üç tərəfdən su ilə əhatə olunan ada formalı yer‖ sözüdür və Suada toponimi zaman keçdikcə ―Cavad‖ formasını qəbul etmişdir. Ptolemey in qeyd etdiyi A lban, Qelda, Kamexiya, Osika və Tilb ida toponimləri müvafiq surətdə Albaniyanın Alban, Gel, Şa make, Şa ka və Silb tayfalarının adların ı əks etdirir. Ptolemey in qeyd etdiyi Alam toponimi türkcə olam, olom ―keç id‖ sözündən ibarətdir. İori və Ala zan çayla rın ın qovuşuğunda orta əsrlərdə Olo m toponimi vardı. Albaniya toponimlərinin ço xu Musa Kalankat lının ―Alban tarixi‖ndə qeyd edilmişdir. Lakin tədqiqat göstərmişdir ki, bu mənbədə göstərilən yer adlarını iki qismə ayırmaq la zımd ır: Albaniyada yaşamış tayfaların ad larını ə ks etdirənlə r; yerin müsbət və mənfi relyef formalarını b ildirən sözlərdən ibarət ad lar. Birinci qrupa Habant, Arajank, Arandjinak, Aranrot, Qa rqar, Qoro z, Kanqark, Kolb, Ko lt, Medz-A rank, Medz-Ko lmank, Pa zkan k, Trtu, Tuçkatak, Çol, Çur, Xarqlan k, Xunanakert və s. aid etmək olar. Bu toponimlərin Albaniyada yaşayan türkmənşəli Abant, Araz, Aran, Qarqar, Gorus, Kəngər, Ko l (Ku l), Çol (Çu l), Peçeneq, Tərtər, Katak, Xun (Hun) tayfaların ın adlarını əks etdirdiy ini yazmışıq. A lbaniyanın Lpin k, Lubnas, Hereti və Xen i toponimləri isə Dağıstanmənşəli tayfaların adlarını əks etdirir. Aşağıda biz türkmənşəli leksik vahidlərdən düzəlmiş toponimlərdən danışacağıq. Albanların dilində yaran mış bu coğrafi adları aydın laşdırmaqla onların dili haqqında müəyyən təsəvvürə malik ola bilərik. A l a z a n (Strabon, XI, 3, 2). Albaniya ilə İberiya arasında s ərhəd çaylarından birin in adı. Türkcə al (dəqiq mənasını müəyyən edə bilməd ik, bəlkə də qədim türkcə al – ―geniş sahə‖, ―böyük düzən‖, ―açıqlıq‖ – 166, I, 755 - sözüdür) və özən (üzən) – ―çay‖, ―vadi‖ sözlə rindəndir. Dağliq Altaydakı Ala zan çayın ın adı ilə müqayisə olunur (148, 128). K ü r (Strabon, XI, 4, 2). A lbaniyanın içərisindən axan çayın ad ı. Qafqa zmənşəli ad sayılır (55). Bu fikrə əvvəllə r biz də tərəfdar idik (85). La kin sonrakı araşdırmalarımız, xüsusilə Şimali Qafqazda və Sibirdə Kür adlı çayların olması bu hidronimin türk dilləri əsasında izah ed ilməsi vəzifəsini qarşıya qoydu. Türkcə kür – ―bol (sulu)‖, ―qüvvətli‖, ―sürətli‖, ―sarsılmaz‖, ―məğrur‖ (166, III, 106) sözündəndir. Yüklə 1,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|