Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
147 
etmir.  Qədim  şərq  mənbələrində  də  Alban  adlı  etnos  və  ya  ölkə  adı 
çəkilmir.Arazdan  şimaldakı  A zərbaycan  ərazisi  qədim  şərq  dövlətlərin in 
ma raqdairəsinə  da xil  olma mışdır.  M idiya  və  İran  haqqında  ətraflı  mə lu mat  verən 
Herodot və Ktesiy (er. əv.  V əsr) Alban adını çəkmirlər.  Bu onu göstərir ki, er. əv. 
V əsrə qədər Şimali A zərbaycan ərazisində albanların  müstəqil dövlət qurumu yox 
idi.  Strabonun  özü  yazır  ki,  A lbaniyanın  26  tayfasının  h ər  birinin  əvvəllər  çarı  
(yəni  tayfa  başçısı)  vardı,  indi  (yəni  Strabonun  vaxtında)  onlara  b ir  çar  başçılıq  
edir.  Gü man  ki,  er.  əv.  V  –   IV  əsrlərə  qədər  A lbaniyanın  ərazisi  tədqiqatçıların 
―Skif dövləti‖ ad landırdıq ları Sak çarlığın ın tərkib inə daxil idi. Qeyd edilməlid ir ki, 
bəzi  tədqiqatçılar  alban  tayfasını  mənşəcə  saklara  mənsub  tayfa  sayırlar,  başqa 
sözlə,  alban  tayfasının  sakların  tərkib ində  gəldiyin i  söyləyirlər.  İlk  dəfə  bu  fikri 
keçən  əsrdə  R.  Blay xştayner  söyləmişdir.  Lakin  o,  sakların  irandilli  sayılması 
konsepsiyasına  uyğun  olaraq  albanları  Şimali  Qafqazda  alanlarla  (osetinlərlə) 
eyniləşdirmişdir,  yəni  a lbanları  irandillilər  saymışdır.  Tü rkiyə  tarixç ilə ri  F. 
Kırzıoğlu   (191)  və  Şu kri  Kaya  (194)  alban  tayfasını  er.  əv.  VII  əsrdə  gəlmiş 
saklara  aid  edirlər. Bu  fikrə  sanki haqq qazandıran  fa ktla r vard ır: sakla rın  eradan 
əvvəl  yaşadığı  Orta  Asiya  və  Qazaxıstan  indi  də  A lban  adlı  tayfa  vardır.  Başqa 
sözlə,  Alban  adlı  tayfalara  və  bu   etnonimlə  bağlı  toponimlərə  sakların  qədimdə 
yaşadığı  yerlərdə  rast  gəlinir.  Bu  barədə  əvvəlki  əsərlərimizdə  demişik  (85),  ona 
görə təkrara ehtiyac yo xdur.  
 
 
 
 
 
 
Lakin   Alban  tayfasının  sakların  tərkibində  gəlməsi  fikrin i  sübut  edəcək 
tarixi  mənbələr  yo xdur.  Strabon  Qafqa zdan  danışarkən  yazır  ki,  ―əksinə,  məhz 
yuxarıda adı çəkilən bərzəxin  (Qara dənizlə  Xəzər dənizi arasındakı ərazi nəzərdə 
tutulur  –  Q.Q.)  daha  böyük  hiss əsini  əhatə  edən  alban  və  iber  tayfaların ı  Qa fqaz 
tayfaları adlandırmaq o lar‖. Deməli, Strabon üçün albanlar yerli, Qafqaz tayfası idi 
(Strabon,  XI,  2,  19).    Alban  tarixçisi  albanları  ―şimal  xalqları  ilə‖  (bu  ad  altında 
türk  xalq ları  nəzərdə  tutulur)  mənşə  birliyin i  qeyd  etməklə  yanaşı  onları  Yafəsi, 
yəni  köklü  Qafqa zlı  sayır.  Buna  görə  də  biz  Alban  tayfasını  Manna  və  Maday 
etnosları kimi yerli sayırıq. Son sözü gələcək tədqiqatçılar deyəcəklər.  
 
Bununla bağlı olaraq bir sual qarşıya çıxır: saklar er.  əv.  VII əsrdə Şimali 
Azərbaycan  ərazisini  işğal  et məzdən  əvvəl  buranın  yerli  əhalisi  etnik 
mənsubiyyətcə  kimlər  idi?  Bu  qaranlıq  məsələdir,  çünki  ona  imkan  verən  qədim 
mənbələ r yo xdur.  Burası şübhəsizdir  ki,  Kürdən şimalda  Dağıstandilli tayfa ların  – 
indiki  avarların,  saxu rların,  ləzg ilərin,  xınalıq lıların,  qrızlıların   və  udinlərin  u lu 
əcdadları  məskun  idilər.  Bu  yerli  etnoslar  güclü  türk  axın ına  tab  gətirməyərək 
Qafqaz dağlarına çəkilmişlər.  
 
 
 
 
 
 
A l b a n  i y a n  ı n    t ü r k  m ə n ş ə l i   t a y f a  l a  r  ı. Ön Asiya ilə 
Şimali  Qafqaz  arasında,  həm  də  Dağ ıstan  xalqları  ilə  b ilavasitə  qonşuluqda 
yerləşdiyinə  görə,  Albaniyada  etnik  mənsubiyyətcə  mü xtəlif  tayfa lar  yaşayırdı. 
Strabon albanların 26 d ildə danışdıqların ı yazmışdır. Onun bu məlu matı barədə ço x 
deyilmişdir.  Bəziləri  bu  dilləri  dialektlər  hesab  edirlər.  Lakin   bu  düz  fikir  deyil. 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
148 
Bizcə, Strabon Albaniyada 26 iri tayfanın yaşamasına işarə edir, çünki nə  bu qədər 
dil, nə də bir dilin bu sayda dialekt ləri ola bilmə zd i. Müəllifin bu məlu mat ı eradan 
əvvəlki  əsrlərə  aiddir.  Ona  görə  eradan  sonra  şimaldan  Alban  ərazisinə  gəlmiş 
türkdilli tayfalar (məsələn, hunlar, bolqarlar, sabirlər,  kəngərlər, peçeneklər və b.) 
bu  26-nın  sırasına  aid   edilə  bilmə z.  Araşdırmala rımız  eran ın  əvvəllə rinə   qədər 
Albaniyada  aşağıdakı  tayfaların  yaşadığını  müəyyən  etmişdir  (85):  alban,  abant, 
aran, qat, quqar, qarqar, kaspi, kə mər, lb in (lpin ),  maskut, sliv, ciqb, çu l, gel, le k, 
sak,  satak,  uti,  şarvan,  şamak,  şirak,  her.  Bunlardan  alban,  abant,  aran,  qarqar, 
quqar,  maskut, satak, çul, şarvan, şamak və şirak türkmənşəli ellər id ilər.  Lbin lər 
və silvlə r  indiki avarların, ciqblə r sa xurların, herlər qrızlıların, qatla r  xına lıqla rın, 
leklər  isə  lə zgilə rin   ulu  əcdadlarıd ır.Ge llə r  İran mənşəli  idilər.  Onlar  indiki 
ingiloy ların ulu əcdadları hesab olunurlar.    
 
 
 
 
Eramızdan  sonrakı  əsrlərdə  də  şimaldan  Albaniyaya  mü xtəlif  türk 
tayfaları gəlib məskunlaşmışdılar. Aşağıda bu barədə danışacağıq.  
 
 
İndi  isə  azərbaycanlıların   etnogenizində  iştirak  edən  qədim  türk 
etnoslarından biri – sirak (şirak, çirak) tayfası haqqında qısa məlu mat verməyimiz 
vacibdir.  Bu  etnos la  əlaqədar  əvvəlcə  sarmatla rdan  və  alanlardan  danış malıyıq. 
Tarixşünaslıqda  ən  dolaşıq  problemlərdən  biri  də  məh z  sarmatlar  və  alanlarla 
bağlıdır.  
 
 
 
 
 
 
 
Herodotdan başlayaraq antik  müəlliflər cənubi – şərqi Avropa çöllərində, 
Sarmat və  Savro mat adlı etnosun yaşadıqlarını ya zırlar. Tarixşünaslıqda sarmatlar 
İrandilli  xalq lar  sayılır,  amma  bunun  tarixi  həqiqətə  dəxli  yo xdur.  Oxucunu  bu 
saxta, qondarma fikirlə rlə yormayacağıq. Sa rmat ların türkd illi olduğunu sübut ed ən 
bir neçə faktı gətirəcəyik.   
 
 
 
 
 
 
1. Antik müə lliflə r (Sic iliyalı Diodor, Plini, Yu liy Solin və  b.) sarmatla rın  
midiyalılarla  qohum  olduqlarını  yazırlar  (bax:  85).  Burada,  əlbəttə,  atropatenlilər 
nəzərdə  tutulur.  Əgər  sarmatla r  irandillilərd irsə,  nəyə  görə  farslarla  qohu mluğu 
yoxdur?  
 
 
 
 
 
 
 
 
2.  Antik  müəllif  Publiy  Ov idiy  Nason  eranın  əvvəllərində  sarmatlat 
haqqında yazır: ―Heyvan dəriləri və enli şalvarlarla onlar özlərin i kəskin soyuqdan 
qoruyurlar.  On ların  dəhşətli  üzləri  uzun  tuklə  örtülmüşdür‖.  Bu  məlu matda 
―dəhşətli üzləri‖ ifadəsi monqoloid irqə mənsub fizionomiyaya aiddir.   
 
3.  Stefan  Bizanslı  adlı  müəllif  sarmatların  Tamarak  şəhəri  haqqında 
mə lu mat verir. Bu toponim qədim türkcə ta m – ―qala d ivarı‖  və örək – ―qala‖ (160, 
I, 2, 1288) sözlərindən ibarətdir.    
 
 
 
 
 
4.  Antik  müəllif  Po mponi  Mela  yazır  ki,  sarmatlarda  ―qadın lar 
müharibələrdə kişilərlə bərabər iştirak edirlər‖ (―Po mponiy Mela. Землеописание‖ 
III kitab,  4,  35).  Başqa bir  müəllif   Nikolay  Dəməşqli qeyd edir ki, savromatlarda 
―qız bir düşmən ö ldürməmiş ərə verilmir‖ (ВДИ,  1947, 4, с.  235). Qoy tarixçilər 
bir  fakt  göstərsinlər  ki,  bu  adət  İran  xalqlarında  da  vardı.  Halbuki  skiflərdə  və 
saklarda,  sonra  hunlarda  və  oğuzlarda  bu  adət  haqqında  istənilən  qədər  tarixi 

---