Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
153 
tayfasının  yaşaması  da  müəyyən  edilmişdir  (2;  85).  Bu  tayfan ın  adı  Albaniyada 
Medz-Arank,    Aranrot,  Arandjnak  (Arançi  na k)  (VII  əsr),  Hrandaşans,  Eznarans, 
Aranans  (XII  əsrə  aid  ermənicə  kitabədə)  və  indiki  Əsgəran  (Əski-Aran),  Aran 
(Tovuz rayonu) və Arançi (Ağstafa rayonu) toponimlə rində əksini tap mışdır. 
 
―Alban tarixi‖ndə  VII əsrə aid  hadisələrlə əlaqədar o laraq  Tərtər çayının  
adı  çəkilir.  Araşdırmalarımız  A lbaniyada  tərtər  adlı  türk  tayfasının  yaşadığını 
göstərmişdir (bax: 2). 
 
 
 
 
 
 
 
Musa  Kalankatlı  Albaniyanın  bir  tayfasının  adını  Savdey  kimi  çəkir 
(―Alban tarixi‖,  I  kitab,  4-cü  fəsil). Müəllifin yazdığından belə çıxır  ki, bu tayfa I 
əsrdə  vardı.    Azərbaycan  tədqiqatçıları  onu  Qafqazmənşəli  sayırlar  (bax:  7). 
Əslində  bu  etnonim  Sadak  türk  tayfasının  adının  ermənicə  təhrifid ir.  Sadak  türk 
tayfası  qədim  tarixə  malikd ir.  Orta  Asiyada  bu  tayfa  hələ  er.  əv.  519-cu  ilə  aid 
Bisütun  qaya  yazısında  saklarla  yanaşı  çəkilir.  Daha  sonra  belə  tayfa  hunların 
tərkib ində  məlu mdur.  Ehtima l  ki,  Albaniyadakı  sadaklar  er.  əv.  VII  əsrdə  Orta 
Asiyadan saklarla  gəlmişlər,  çünki  Cənubi  Şərq i  Avropada  II  əsrdən  məlu m  o lan 
hunların  içərisindəki  sadaklar  I  əsrdə  Albaniyada  ola  bilməzdi.  XIV  əsr  müəllifi 
Hə mdullah  Qə zvin inin  Şə mkir  ya xın lığında  göstərdiyi  Yu rt-Şadakban  toponimi, 
Tovuz  və  Qa za x  rayonlarında  Sadıxlı  (əslində  Sadaklı)  kəndlərinin   və 
məhə llə lərinin (Qa za x  rayonunun I Şıxlı  kəndinin bir  məhəlləsi də Sadıxlı adlanır) 
adları bu qədim etnonimlə bağlıd ır (2). 
 
 
 
 
 
Eranın ilk əsrlərində Albaniyaya Şimali Qafqazdan hun tayfaları gəlmişlər.  
Artıq  V  əsrə  aid  qədim  mənbəində  Albaniyada  Hun  qalasının  adı  çəkilir.  Bu 
qalanın  əzəmətli  xarabalıqları  Torpaqqala  ad ı  ilə  Tovuz  rayonunun  ərazisind, 
Kürün sağ sahilində indiyədək qalmaqdadır. Hun etnonimi Qarabağda orta əsrlərdə 
Xanabad  (―Hunabad‖  adının  təhrifidir.  Bəzilərinin  onu  Qarabağ  xanları  ilə 
əlaqələndirmələri  səhvdir,  çünki  Hunabad  şəklində  bu  yaşayış  məntəqəsi  1727-ci 
ildən  mə lu mdur, o va xt Qa rabağ  xanlığı hələ yaran ma mışdı) və  Hunaşin (Qarabağ 
düzünün bir hissəsinin adı) toponimlərində qalmaqdadır. 
 
 
 
Eranın başlanğıcında albanlardan şimalda yaşayan türk sabirlər  (suvarlar) 
və  goruslar  Albaniyanın  şima l-şərqində  Şabran  və  Xursan  (indiki  Dəvəçi 
rayonunda  Çiraqqala  qalası)  ş əhərlərin i  salmışlar  (85).  Gorusların  bir  h iss əsi  isə 
Zəngəzurun  indi  Ermən istana  mənsub  olan  ərazisində  Gorus  qalasını  t ikmişlər. 
Go rus  mahalının  adı və  Xoruzlu  (―Go ruslu‖dan təhrifi) toponimləri bu etnonimlə 
bağlıdır (2;  85). (Qazax rayonunun Daş Salahlı  kəndində Qarözdü nəslin in adı da 
əslən Gorusdu - Go rusludur). 
 
 
 
 
 
 
Eranın II əsrindən Cənubi Qafqaza və o sıradan A lbaniyaya türk bolqarlar 
gəlmişlə r.  Biləsuvar  rayonundakı  ― Bolqarçay‖  toponimi  bu  tayfanın  adını 
saxlamışdır. Bo lqarların Kuvyar, Çakar, Kul və Kazan qolların ın adları isə Xubyarlı, 
Çaxırlı, Qu llar və Qazançı toponimlərində qalmışdır (85). 
 
 
 
Müəyyən edilmişdir  ki, erkən orta əsrlərdə Albaniyada Dondar tayfası da 
yaşayırdı. Şimali Qafqaz çöllərində dondarları qədim müəlliflər hələ er. əv. V əsrdə 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
154 
qeyd  etmişlər.  Onların  Albaniyaya  gəlmə  vaxtı  məlu m  deyil.  A zərbaycanda  bir 
neçə  Dondarlı  kəndi  və  Dondardağ  vardır.  Müəyyən  etmişik  ki,  Şuşa  toponimi 
məh z dondarların dilinə  mənsubdur. II əsr müə llifi Tatsit (XII, 6) Şima li  Qafqa zda 
dondarların  Şoşu  şəhərinin  adını  çəkir.  Latın   dilində  ―ş‖  səsi  olmadığına  görə, 
müəllif onu Sosu (əslində  Susu) kimi yazmışdır.  Keçən əsrdə Qarabağda üç Şuşa 
(Şimali Qafqazda bir neçə Şuşa) vardı (2).   
 
 
 
 
Azərbaycanlıların etnogenezində və  Azə rbaycan dilinin  formalaş masında 
xə zərlər  böyük  ro l  oynamışlar.  Təsadüfi  deyil  ki,  d ilç i  Elbrus  Əzizov  müasir 
Azərbaycan dilin in bəzi dia lekt lərinin yaran masını  xə zə rlə rlə bağla mışdır  (ba x: 6). 
Eranın ilk əsrlərindən başlayaraq xəzərlər şimaldan vaxtaşırı Albaniyaya basqınlar 
etmişlər.  VIII-IX  əsrlərdə  Ərəb-Xəzər  müharibələrin in  ço xu  da  A lbaniya 
ərazisində  getmişdir.  Bunların  nəticəsində  mü xtəlif  vaxtlarda  xəzərlərin  müəyyən 
hissəsi  Azərbaycanda  məskunlaşmışdır.  Azərbaycanda  Xəzə rdağ  (Füzu li  rayonu), 
Xəzə ryurd  (Ordubad  rayonu),  Xə zə r-Yaylaq  (Lerik  rayonu)  toponimləri  ―Xə zər‖  
etnonimin i saxlamışdır. Araşdırmalarımız göstərmişdir ki, Tərnəvit, Ulaşlı, Kəbirli, 
Qaraçorlu  və  b.  yaşayış  məntəqə  adları  xəzərlərin  tərnə,  ku las,  kəbər  və  karaçor 
tayfaların ın məskunlaşdığı yerlərd ir (83).    
 
 
 
 
XI-XII  əsrlər  A zərbaycanın  etnik  tarixində  Orta  Asiyadan  səlcuq-
oğuzların  Ön  Asiyaya  və  Cənubi  Qafqaza  gəlmələr  ilə  əlaqədar  olaraq  yeni 
mə rhələ  ilə  səciyyələnir.  Yu xa rıda,  I  fəsildə  səlcuq-oğuzlarının   gəlməsi  ilə  guya 
Azərbaycanda  türk  dilin in  bərqərar  o lması  haqqında  mövcud  konsepsiyanın 
müddəaları  ilə  o xucunu  tanış  etmişik.  Biz  hesab  edirik  ki,  s əlcuq  oğuzları 
Azərbaycan  əra zisində  yaln ız  türklə rin   sayını  ço xa lt mış  və  Azə rbaycan  dilində 
oğuz  dilləri  üçün  səciyyəvi  xüsusiyyətləri  artırmışlar;  başqa  sözlə,  oğuzlar 
Azərbaycanı türkləşdirənlər deyillər.  Hə min dövrdə yarandıqları va xt lardan əhalisi 
türkdilli azərbaycanlılardan ibarət olan Təbriz, Urmu,Qəzvin, Ərdəbil, Bakı, Gəncə, 
Bərdə,  Şabran,  Şa ma xı,  Şə mkir,  Qa za x  və  bu  kimi  iri  t icarət  və  mədəniyyət 
mə rkə zləri  vardı.  La kin  oğuzların  b ina  etdikləri  şəhərlə r  məlu m  deyil.  ― Kitabi 
Dədə  Qorqud‖da  oğuz  bəylərin in  alaç ıqlardayaşaması  göstərilir.Oğu zla r  (sonra 
tatar-moqollar,  ağqoyunlular  və  qaraqoyunlular)  Azə rbaycana  köçəri  maldarlığı 
gətirdilər.  XIX əsrin sonlarına qədər köçəri  ma ldarlıqla  məşğul olan ellərin ha mısı 
mənşəcə 
oğuzların   tərkibində  gəlmiş  tayfaların  sonrakı  nəsilləri  idi. 
Tarixşünaslıqda azərbaycanlıların   XI-XIII əsrlərdə gəlmələr olması və  XIX əsrin 
əvvəllərindən  rusların  azərbaycanlıları  ―tatar‖  adlandırmaları  da  bununla 
əlaqədardır.  Lakin  oğuzlar A zərbaycan ərazisinə qatı  müsəlman  kimi gəlmişdilər. 
Bu  faktın  böyük  tarixi  əhəmiyyəti  ondandır  ki,  əvvələn,  oğuzların  yerli  türkdilli 
əhali  ilə  konsolidasiyası  sürətləndi;  ikincisi,  döyüşkən  oğuzlar  tərəfindən 
Azərbaycan  ərazisinin  yadellilerdən 
müdafiəsi  təmin  olundu.  Oğuzların 
mənbələ rdə  qeyd  edilmiş  24  tayfasından  bəzilə rinin  (Əfşar,  Bayandur,  Bəydili, 
Qayı,  Bayat,  Ey mur,  Çəpni,  Xələc  və  b.)  ad larını  əks  etdirən  toponimlər 
Azərbaycanın hər  iki h issəsində vardır.  La kin on lar gə ldikdə Azərbaycan  xa lqı və 

---