Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
155 
onun türk dili vardı.  Səlcuq oğuzları Azərbaycan  xalq ının etnogenezində həlled ici 
rol oynamamışlar. Bu rol onlardan qabaqkı yerli türk etnoslarına məxsusdur. 
 
Deyilənlər göstərir ki, Albaniya əra zisində türkdilli tayfaların bə ziləri yerli,  
digərləri isə mü xtə lif va xt larda gə lmə lər id i. Yerli etnosların aparıcısı Alban tayfası 
idi. Lakin bu etnos VII əsrdən sonra çox qəribə bir tale  ilə qarşılaşdı.   
 
VII  əsrin   ortala rından  Albaniya   (Aran)  ərəblə rin   işğalına  mə ruz  qald ı. 
Ərəb  işğalının  xüsusiyyəti  özü  ilə  islam  din ini  gətirməsi  idi.  A lbaniya  ərazisində 
isə  əhalin in  ə ksəriyyəti  xristian,  a z  h issəsi  atəşpərəst  idi.  Atəşpərəstlər  və 
xristianların  böyük  hissəsi  islama  keçdilər.  Xristian  albanların  islamı  qəbul  edən 
hissəsi  sonralar  xalq  içərisində  ―ermənidən  dönmə‖  ad lanırd ı  ki,  bu  da 
―xristianlıqdan  islama  keçmə‖  mənasında  idi.  Albanların  yaşadığı  Arsak 
bölgəsində  xristian  d ini  xüsusilə  qüvvətli  idi.  704-cü   ildə  ermən ilərin   fitvası  ilə 
ərəb xəlifəsi Alban xristian kilsəsini erməni kilsəsinin tabeliy inə keçirtdi. Bu, azlıq 
təşkil  edən  xristian  albanların  tədricən  ermən iləş məsinə  şərait  yaratdı;  a lban 
əlifbası  və  bu  əlifba  ilə  yazılmış  əsərlər  erməni  kilsə  başçıları  tərəfindən  məhv 
edildiy inə görə, xristian albanlar erməni əlifbasından və yazısından istifadə et məyə 
məcbur  o ldular.  Dini  ay inlər  ermən i  dilində  icra  o lunurdu;  monastırlarda  uşaqlar 
ermənicə o xuyurdular. 
 
 
 
 
 
 
 
Alban əlifbası ilə ya zılmış yazılar a rxeo loji qa zınt ıla r  za manı tapılmışdır, 
lakin indiyədək onlar o xun ma mışdır. Bu  yazıların udin və  Dağıstan dillə ri əsasında 
oxun ması təşəbbüsləri müsbət nəticə verməmişdir. Əslində qədim türk mənşəli runi 
əlifba  ilə  yazılmış  bu  yazıların  sağdan  sola  oxunmasına  heç  kim  cürət  etmir. 
Tədqiqatçılar  nəzə rə  a lmırlar  ki,  ya zının  yaran ması  müəyyən  qanunauyğunluğa 
tabedir:  yazı  dövlət  quru munu  yaratmış  etnosa  məxsusdur  və  deməli,  onun 
dilindədir. V əsrdə Albaniyada aparıcı etnos is ə türkdilli a lban etnosu idi. 
 
Məlu m  olduğu  kimi,  qədim  ermən i  və  gürcü  a rxivlə rində  albanlarda  ay  
adları qeyd olun muş mənbələr vard ır.  Həmin adlar ço x təhrif olun muş şəkildədir. 
İndiyədək onların dil mənsubiyyəti və mənaları aydınlaşdırılmamışdır. Halbuki çile, 
mare və  boçkone kimi ya zılmış ay  adları türk  xalq larında  müvafiq ola raq  çal ay, 
börü  (canavar)  ay  (tunqus-mancurlarda  bari-ane)  və  kiçkina  ay  adlarının  təhrif 
formaları hesab etmək olar. 
 
 
 
 
 
 
Alban  xristian  kils əsi  və  albanla rın  hakimlə ri  isla ma   qarşı  durmaq  üçün 
istər-istəmə z erməni kilsəsi ilə  və erməni hakimləri ilə   ittifaqda olmalı  idi.  La kin 
xristian albanlar türk-alban adların ı daşımaqda davam edirdilər. 
 
Albanların  dini  mənsubiyyətcə iki hissəyə parçalanması, onlardan birinin  
erməni ə lifbasına, digərin in ərəb yazısına keç məsi bütünlükdə Alban etnosunun və 
alban etnik adının tənəzzülünün başlanğıcı id i. İslam din ində milli mənsubiyyətliyə 
qarşı  dini  mənsubiyyət  irəli  sürülür,  etnik  mənsubiyyətcə  mü xtəlif  xalqlar  qardaş 
sayılır. Ona görə albanların  müsəlman hissəsində milli  mənsubiyyət hissi getdikcə 
ölgünləşməyə  başlayırdı.  ―Alban‖  ö zünüadlandırması  əvəzinə  ―müsəlman‖ 
özünüadlandırması  formalaşırd ı.  Onsuz  da  miqdarca  azlığı  təşkil  edən  xristian 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
156 
albanların 20  min nəfərinin (4  min ailə) Tey mur tərəfindən XIV əsrdə Əfqanıstana 
(Qəndahara)  köçürü lməsi  a lban  etnosuna  yeni  zərbə  oldu.  Köçürülənlərin  başçısı 
El-Həc Mir  Üveys əslən gürcü Georgi Meh med  xan Şahnavaz oğlu başda olmaqla  
Qəndahar  qarnizonunu  məğ lub  edərək  qalanı  ə lə  keçirmiş  və  orada  yaşamışlar. 
XVIII əsr A lban tarixç isi, xristian Asay Əs ən Cə lalyan ya zır ki, ind i də onla r a lban 
(ermənicə  Oqvan,  yəni  Aqvan)  adını  daşıyırlar.  Köçürülən  albanla r  isla m  d inin in 
sünnü məzhəbini qəbul etmişdilər (bax:  2). Əfqanıstanın Qəndahar bölgəsində indi 
də  Qarabağ  adlı  yaşayış  məntəqəsi  vardır.  Bu  toponim  Qa rabağdan  köçürülən 
albanların özləri ilə apardıq ları addır. 
 
 
 
 
 
Lakin  xristian albanların katolikosları erməni kilsəsinin tabeliy ində olsalar 
da özlərin i ənənəvi olaraq Alban katolikosu adlandırmaqda davam edirdilər.Heç b ir 
mənbədə  alban  ruhani  başçıların ın  özlırini  e rməni  adlandırması  yo xdur.  Hətta 
XVIII  əsrdə  ölmüş  katolikosun  qəbri  üstündə  ―alban  katolikosu‖  sözü  həkk 
edilmişdi. Yazısı və din i müstəqilliyi məhv edilmiş xristian albanlar iki od arasında 
idilər: bir tərə fdən isla m d ini, o b iri tərəfdən erməni  kilsəsinin təzy iqi. Tə xminən 
1000  il  dövləti  o lmuş  albanların  bu  hiss əsi  təklən mişdi.  Müsəlman  albanlar 
onlardan  getdikcə  uzaqlaşırdılar.  Uğursuz  ta le  xristian  albanları  h aqla mışdı. 
Erməni  kilsəsinə  tabelik,  erməni  ya zısından  istifadə  etmə k  məcburiyyəti,  sayca 
azlıqda  olmaları  onların  arasında  ermən iləş mə  prosesini  sürətləndirird i.  Əsrlərlə 
davam  ed miş  qəhrəmanlıq  tarixi  yalnız  nəsildən  nəslə  ötürülən  rəvayətlərdə 
yaşayırdı.  Mü xtəlif  yerlərdən  köçüb  gələn  ermənilər  xristian  albanlara  qarışdıqca 
assimilyasiya prosesi – erməniləş mə gedirdi. XVIII əsrdə köklü  xristian albanların 
xeyli  hissəsi  Şəki  xanlığına  köçdü.  La kin  müs əlman  əhalisi  onla rı  artıq  e rməni 
adlandırırdı. 
 
 
 
 
 
 
 
Be ləliklə,  Alban  etnosunun  müs əlman  hissəsi  üçün  ―alban‖  etnik  adı 
unudulmağa  başladı.  Etnosun  adı  onun  əsas  atributlarından  birid ir.  Ad  itirs ə, 
etnosun bütövlüyü yoxdur, lakin ü mu mxalq danışıq dili var.   
 
 
Albanların  islamı  qəbul  etmiş  hissəsi  isə  digər  türk  tayfaları  içərisində 
azlıq  təşkil  edirdi  və  ona  görə  də  alban  adı  həmin  tayfalar  üçün  etnik 
özünüadlandırmaya çevrilə b ilməzd i, çünki həmin tayfaların öz adları vard ı. 
 
Müsəlman  türk  albanlar  tədriclə  başqa  türk  tayfaları  ilə  qaynayıb 
qarışdılar. A lbanların türixi üzrə  mütəxəssis sayılan Fəridə Məmmədova yazır ki, 
guya  albanlar  türk  tayfaları  tərəfindən  assimilyasiya  edilmişdir  (130,  115).  Onun 
dediyindən belə çıxır  ki, a lban adını daşıyanlar türklə r deyildilər. Əslində albanlar 
türk olduqlarına görə, onlar A zərbaycandakı başqa türk tayfaları  ilə  konsolidasiya 
ola bilərdilə r, assimilyasiya yox. 
 
 
 
 
 
 
Müsəlman  albanlar  d inlərin i  dəyişsələr  də  vənglərə  -  xristian 
monastırlarına  və  müqəddəs  yerlərə  sitayişi  saxlay ırd ılar.  Hətta  keçən  əsrdə 
azərbaycanlıların  bə zi  vənglərə  sitayiş  etmə ləri  də  mə lu mdur.  Əgər  onlar  VII 
əsrdən  qabaq,  yəni  islam  dinin in  Azərbaycanda  yayılmasından  əvvəl  burada 
yaşamırd ılarsa,  xristian  ziyarətgahlarına  nəyə  görə  getməli  id ilər?  Albanlara 

---