Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
159 
olduğunu  göstərən  faktları  gətird ik.  Əgər  bu  belədirsə,  onda  türk  mannaların   və 
madayların  əsasında  İrandilli  yo x,  elə  türkd illi  Atropaten  xalq ı  yarana  bilərdi. 
Bizim fikrimizin xeyrinə konkret fa ktla r da vard ır.   
 
 
 
―Atropat‖  adı  qədim  yunan  və  latın  d illərində  yazılış  formasıdır. 
―Atarpatakan‖  və  ―Azərbaycan‖  adlarından  görünür  ki,  Atropat  ş əxs  adının  əsl 
forması  Atarpad,  yaxud  Adarpat  id i.  Bütün  tədqiqatçılar  bu  adın  İran mənşəli 
olduğunu  yazırlar.  Ço x  ehtimal  ki,  bu  həqiqətən  belədir.  Hindistanda 
atəşpərəstlərin ―aturpat‖ sözündəndir.  Lakin etnik  mənsubiyyətcə Atropat İrandilli 
xalqa  mənsub  adam  deyildi.  Strabon  açıq  yazır  ki,  Atropat  midiyalı  idi  (Strabon, 
XI, 13, I). M idiyalı isə fars deyil.    
 
 
 
 
De mə li,  Atropat  əslində  Atarpat,  ya xud  Adarbad  adının   qədim  yunanca 
yazılış  formasıdır.  Bunu  IX  əsr  ərəb  coğrafiyaşunası  İbn  əl  Fəqihin  həmin  adı 
Adarbad  (Adzarbadz)  kimi  yazması  da  (I,  36)  göstərir.  İbn  əl  Fəq ihə  görə 
Adarbadın atasının adı İran, babasının adı Asvad imiş (I, 36).  
 
 
Müəllifin  İran  kimi  yazd ığı  ad  əslində  Eran,  yaxud  Arandır.  Müəllif 
sadəcə olaraq bu şəxs  adını tanış olduğu İran ad ı  ilə  qarışdırmışdır. Türkcə erən, 
ərən  –  ―igid‖,  ―cəsur‖  deməkdir.  Asvad  şəxs  adı  isə  türkmənşəli  Asbat  adının 
fonetik  şəklidir.  Bu  ad  türkcə  as  –  ―iltifatlı‖,  ―mərhəmətli‖,  ―nəvazişli‖,  ―əziz‖, 
yaxud as, es – ―ağ ıllı‖, ― zə kalı‖ və bat – ―bahadır‖ sözlərindən ibarətdir.  Bu ad ın 
ikinci  ko mponenti  olan  “bat”  sözü  qədim  türkmənşəlidir.  Orta  Asiyada  Efta lit 
(Aqhun) dövlətinin IV əsrdə başçısı Qru mbat, VI əsrdə bolqar xan ı Kurbat (əslində 
Kurbat,  türkcə  kur  –  ―səbatlı‖,  ―məğrur‖  və  bat  sözlərindən)  və  başqa  şəxs 
adlarında bu söz vardır (bax: Sunbat adına).       
 
 
 
Yu xarıda  M idiyada  Aspad  şəxs  adını  qeyd  etmişik.  Deməli,  Atropatın 
mənsub olduğu nəsil Mid iyanın adqoyma ənənələrini dava m etdirirdi.   
 
X  əsr  ərəb  coğrafiyaşunası  Əl  Müqəddəsi  Atropatın  atasının  adını 
Beyvarasif babasının adını isə Əsvad (yəni Aspad) kimi qeyd edir (I,  130).  Bizim 
ehtimalımızca  ―Bəyvarasif‖  kimi  yazılmış  ad  Əfrasiab  adının  təhrifid ir.  İbn 
Xordadbeh  ―Cənzə  -  Əbərvizin  şəhəri‖  ifadəsini  işlədir  (I,  16).  Ehtimal  ki,  bu 
ifadədə  bəzi  tədqiqatçıların  ya zdığı  kimi  fars mənşəli  ―Pərv iz‖yo x,  türkmənşəli 
Bəyvarasif şə xs adının təhrifi olan ― Əbərviz‖ ad ını görmək la zımd ır.    
 
Orta fa rs dilinə aid b ir  mənbədə deyilir ki, Atropatakanın paytaxtın ı  Eran  
Quşnasp tikmişdir (114,  17).  Bu qiy mətli fakt Atropatın atası İranın əslində  Erən, 
Ərən,  Eran  olması  haqqında  yuxarıdakı  fikrimizi  təsdiqləyir.  Mənbələrdən 
mə lu mdur ki, Atropatenanın paytaxtı Gəncə k şəhəri id i. Fars dilindəki mənbədə isə 
göstərilir  ki,  ―Adurbadaqan  tərəfdə  Qənzək  şəhərini  turan lı  Əfrasiab  tikmişdir‖ 
(114,  119).  Buradan  belə  nəticə  alın ır  ki,  Gəncə  şəhərini  Atropatın  dədə  -  babası 
paytaxt  etmişdir  və  bu  nəsil  türkmənşəli  idi.  Ola  bilər  ki,  Bəyvarasif  həqiqətən 
tarixi şəxsiyyətdir  ki, bu da türklərdə  Bərbays (bəy və bars – ―bəbir‖ sözlərindən) 
və türkcə  ip – ―bacarıqlı‖, ― mahir‖, ―fərasətli‖  (166,  I, 287) sözlərindən ibarətdir. 
Ümu miyyətlə,  bu  məsələn in  əlavə  tədqiqata  ehtiyacı  vardır.  İbn  Xordadbeh  Od 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
160 
məbədin i ―Azərcuşnas‖ kimi qeyd edir (I,16). Əslində Erançuşnas olma lıdır, çünki 
bu  məlu matda  kat iblərin  səhvi  üzündən  ―Eran‖  sözü  ―Azər‖  kimi  get mişdir. 
―Gəncə‖ toponiminin  saklarla bağlı ―Gəncək‖ etnonimindən yarandığın ı yu xarıda 
demişik.  Atropatenanın  baş  Od  məbədi  bu  şəhərdə  yerləşirdi  və  onu  623-cü  ildə 
Bizans  imperatoru  İrakli  dağıtmışdır.  Deyilənlərdən  aydın  olur  ki,  Cənubi 
Azərbaycanda Gəncə şəhərini Atropatın atası Ərən  paytaxt et mişdir. Bu ad ın ikinci 
hissəsi  olan  ―Quşnasp‖  sözünü  tədqiqatçılar  fars  sözü  sayırla r.  Bə lkə  də  belədir. 
Amma  bu  adın  ―asb‖ hissəsinin  Midiyada  er.  əv.  VIII  əsrə  aid  olan  Kundaşpi  və 
Kuştaşpi  şəxs  adların ın  sonlarındakı  ―aşpi‖  ko mponenti  ilə  eyniliyi  göz 
qabağındadır.  N.V.Piqulevskaya  ―Quşnasb‖  sözünü  ―hərbi  adamlar‖  kimi 
məna landırmışdır.  ― Gəncə‖  toponimin in  biz  sakların  içərisində  mövcud  olmuş 
Gəncək tayfasının adından ibarət o lduğunu yuxarıda de mişik.   
 
Atropat şəxs adı ehtimal ki, İran mənşəlidir, çünki yu xarıda deyildiy i kimi, 
Hindistanda  atəşpərəstlərdə  ruhani  şəxslərin  ―aturpat‖  adlanması  mə lu mdur. 
Gö rünür, bu adın yaranması  Gəncədə Od  məbədi ilə əlaqədardır, çünki yu xarıdakı 
mə lu matdan göründü ki, Gəncə şəhərini Atropatın atası, ya babası paytaxt et mişdir. 
Bə lkə  də Atropatın dədə- babaları bu od  məbədinin baş kahinlə ri  idilər. Ona  görə 
də  uşağa  Atarpat  adı  qoya  bilərdilər.  La kin  nəzə rə  a lın ma lıdır  ki,  mənşəcə 
atəşpərəstlik farsların yo x, türklərin din i idi. Od məbədinin Atropatlarda yerləşməsi 
də bunu göstərir.   
 
 
 
 
 
 
Atropatenanın şəxs adları və toponimləri haqqında məlu mat cü zidir. Erkən  
orta əsrlərdə mövcud bəzi şə xs adların ı nəzə rdən keç irə k.  
 
 
 
Ə  f  r  a  s  i  a  b.    Cənubi  A zərbaycan  ərazisində  yarım  əfsanəvi  Turan 
hakiminin   adıdır.  İran mənşəli  ad  sayırlar.  Türkcə    abra  –   ―xilaskar‖  sözü,  -si 
şəkilçisi və ən (əb) – ―bacarıqlı‖, ―fərasətli‖, ―mahir‖,‖işcil‖ (166, I, 287 (yu xarıda 
Kuti  şəxs  adlarının  bəzilərində  “ab”  sözünün  iştirak  etdiyin i  göstərmişik) 
sözündəndir.  Bu  adın  “abra”  ko mponenti  Xarəzmdə  Afriq lər  sülaləsin in  banisi 
Afraq (Abraq, Abriq) şə xs adında da vardır.  
 
 
 
 
B a  r  i a  k s.  Er. əv.  324-cü  ildə Makedoniyalı  İskəndərin ağalığına qarşı 
üsyan  qaldırmış  Mid iyalının  adı  .  (Arrian,  VI,  293).  Buy  –  Arik  şəxs  adının 
(sondakı  “s”  yunan  dilində  əlavəolun ma  şəkilçidir)  yunanca  yazılışı  nəticəsində 
təhrif  o lunmuşdur.  Türkcə  buy  və  ariq,  arik   sözlərindəndir.  Tü rk  sabirlə rdə 
Boyariks şəxs adı ilə müqayisə olunur.  
 
 
 
 
 
A r t a  b a z a n.  III əsrin 20-c i illə rində Atropatenanın çarı (Po libi, V, 55).  
Bütün tədqiqatçılar bu adı farsca sayırlar. Türkcə arba – ―şu x‖, ―oynaq‖, ―gumrah‖, 
―cəld‖,  ―itiqaçan‖  (bax:  M idiyada  bu  sözdən  düzəlmiş  Artasirar,  Artasar, 
Munsuarta,  Artember  şəxs  adlarına)  və  “bacan”  (yunan  dilində  “c”  səsi 
olmadığına  görə  Bazan)  ko mponentindən  ibarətdir.  ―Bazan‖  ko mponentinin 
mənası  məlu m deyil.  La kin  V əsrdə Şima li  Qafqa zda türk bolqarla rın  xan ı  Bu zan 
(yazılışı  yunancadır,  əslində  Bucan),  qədim  türk  run i  yazılarında  Baçan,  ―Kitabi 
Dədə  Qorqud‖  da  Bay  –   Bican,  ― Qurbani‖  dastanında  Dəli  Becan,  Ağqoyunlu 

---