Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
163 
üçün yararlı‖ (100, 480) və ―su‖ sözlərindən ibarətdir. Qırğızıstanda tu – ―çay‖, ―su‖ 
sözü ilə dü zəlmiş Marçattu, Turuşkan-tuu və İrbis-tuu çay adları vardır (bax: О. Т. 
Молчанова.Переносные  и  повторяющиеся  топонимы.  ―Ono mastika  Kirq izii‖, 
vıp. I Frunze,  1985, s  47).  Çayın ―təmiz‖, ―içməyə yararlı‖ adlandırılması onunla 
əlaqədardır  ki, həqiqətən də Urmiyaya tökülən Acıçaya (farsca Təlhərud) nisbətən 
Cağatu şirinsuludur, içməli sudur.   
 
 
A  s  t  a  b  e  k  e   
(Ptolo mey,  VI,  9,7). Türkcə ast – ―aşağı tərəf‖, ―alt tərəf‖ (166, I,  195) və tapan – 
―dağ  ətəyi‖  (145,  537)  sözlərindəndir.  Hazırda  Cənubi  Azərbaycanın  Qaradağ 
mahalında,  Araz  çayının  sağ  sahilində  türk  azərbaycanlıların  yaşadığı  Uştibin 
kəndinin adıd ır.    
 
 
 
Strabon 
albanların 
bir 
hissəsinin  Xə zərin  cənub  qərbində,  onun  ―Midiya  dağla rı‖   adlandırd ığı  əra zidə 
yaşadığını yazmışdır. Əsərinin başqa yerində isə o, bu dağlıq ərazin i Paro xadr kimi 
qeyd edir.  Bu dağın ad ı gü man  ki, türkcə barq – ―qala‖, ―istehkam‖ (100,  84) və 
adır  –  ―yüksəklik‖,  ―dağ  ətəyi‖  sözlərindəndir  (M idiyada  Qau matın  üsyan  etdiyi 
qala  qədim  farsca  Arkadr  adlanır  ki,  bu  da  türkcə  ariq  –  ―meşə‖  və  atur,  adur – 
―dağlıq‖ ―yüksəklik‖ (160, I, I, 492) sözlərindəndir.  Ərəb  mənbələrində  Babək 
üsyanı ilə əlaqədar olaraq  Cənubi Azərbaycan ərazisində bir sıra yer ad ları çəkilir.
 
 
 
 
 
 
B  a  b   a  q   ı  ş.  Şübhəsiz 
Babakaş adının təhrifidir.  Baba (pir və ya şəxs adı) və türkcə kaş – ―qaş‖, ―dağın 
qaşı‖ sözlərindəndir. 
 
 
 
 
Z  ə  h  r  q  a  ş.  İbn  
Xordadbehin  yazdığ ına  görə  Afşinin  Babəkə  qarşı  hərbi  əməliyyatında  Qarasu 
çayının boyunda ikinci səngərin yerləşdiyi yerin adı id i.  Bu toponimer. əv.  714-cü 
ildə   asur  mənbəində  Za kruti  dağ  ad ı  kimi  qeyd  olun muşdur.  Maraqlısı  odur  ki, 
həmin mənbədə Zakrut i dağı ilə yanaşı Tadirruta dağının da adı çə kilir və hə min ad 
aşağıda  deyəcəyimiz  kimi  ərəb  mənbələrində  Afşinin  Babəkə  qarşı  üçüncü 
səngərinin  yerləşdiyi  Dad-ər-Rud  adındaqalmışdır.  Zakrutioronimin in  ―Zakr‖  
hissəsi IX əsrdə ―Zəhr‖ kimi qalmışdı. Toponimin ―za kr‖  ko mponenti türkcə saqir 
―dağ  ətəyi‖,  ―dağ  burnu‖,  ―möhkəmləndirilmiş  yer‖  (160,  III,  2,  448)  sözünün 
təhrifidir.  Hə mdullah  Qə zvin i  (XIV  əsr)  Təbriz  ya xınlığ ında  Za xr  ad lı  yaşayış 
məntəqəsini qeyd edir (32, 43). Adın sonu türkcə k aş ―qaş‖, ―dağın qaşı‖ sözündən 
ibarətdir. 
 
 
 
 
 
 
 
C  a  
l (32,  21). Türkcə cal (azərbaycanca bu söz ―yal‖ kimidir) ―dağın yalı‖  sözündən.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
T  o 
p.  Ərəb  o rdusu  ilə  axırıncı  döyüşdən  sonra  Babəkin  gizləndiyi  meşənin  adı  (75, 
309). Türkcə (həm də azərbaycanca) top ―sıx meşə‖, ―cəngəllik‖ sözündən. 
 
 
 
 
 
 
 
 
A z ə r b a d. 
IX  əsrin   əvvəllərində  b ir  yaşayış  məntəqəsinin  adıdır.  A zar  formasında  ilk  dəfə  
Ptole mey  tərəfindən  qeyd  olunmuşdur  (Ptole mey,  V,  8,  2).  Türkcə  ozar  ―əks 
tərəfdə yerləşən (Ara z çayının sağ sahilində yerləşdiyini  ifadə edir)  mənasındadır. 
Türkcə ozar ―o biri sahildə yerləşən‖ (160,  I,  I,  444) və  məskən  mənasında ―bad‖ 
sözlərindən. 
 
 
 
 
 
 
Q  u  r  a  n. 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
164 
Babək üsyanı ilə ə laqədar çəkilən toponimd ir. (Yaqut Hə məvin in əsərində Kurran 
kimid ir). Türkcə quryan, qoran – ―düşərgə‖ (160, II, 2, 1455) sözündəndir. 
 
 
 
 
 
 
 
X  o  ş.  Babək  üsyanı 
ilə  ə laqədar  yad  olunan  toponimdir  (I,  17).  Tü rkcə  k oş  –  ―çobanların  yaylaqda 
düşərgəsi‖ sözündəndir. Ərdəbilin şimal-qərb ində türklərin yaşadığı Koşa kəndin in 
adında indiyədək qalmışdır. 
 
 
 
Babəkin qalasının ad ı 
ərəb  mənbələrində  Bəzz  adlandırılır.  Şübhəsiz  ki,  ad ın  sonundakı  ―z‖  s əsinin 
qoşalaşdırılması  ərəb  dilində  baş  vermişdir.  Dil  mənsubiyyətinə  görə  bu  ad 
türkmənşəlidir  və  bizcə  monqolca  bays,  buryatca  bayts,  türkcə  bayz  –   ―sıld ırım 
qaya‖,  ―dik  qaya‖.  ―ətəyində  dar  dərədə  çay  axan  dağ‖  (145,  65)  (ərəb 
coğrafiyaçısı  Yaqut  Həməvinin   yazd ığına  görə,  Bəzzin   yaxınlığından  Kalanrud 
çayı axırd ı) sözlərin in birindən ibarətdir. Türkcə ―bayz” sözü Şimali Azərbaycanda 
Canbaz (çanq – ―təpə‖, ―zirvə‖ – 145,  607) və ehtimal  ki, təhrif fo rmasında ―pəz” 
kimi  Kəpə z  oronimlə rində  ə ksini  tap mışdır.  Bu  termin  habelə  Na xç ıvanda, 
həqiqətdə də iki dərə  arasındakı tapda yerləşən Teyvaz (türkcə tey ―təpə‖ 145, 548) 
və  keçən  əsrdə  Zəngəzur  qə zasının  Lehvaz  kəndlə rin in  adla rında  da  vardır. 
Azərbaycan  dialekt lərində  (məsələn,  Os manbazıdağ,  Dostubazı  təpəsi  adlarında) 
“təpə” mənasında “bazı” sözü vardır. IX əsr ərəb tarixçisi Təbərinin ―dağ döşündə 
yerləşən Bəzz‖  ifadəsi (ba x: 76,  195) ― Bəzz‖ toponimi haqqında etimologiya mızın 
düzgünlüyünü  təsdiq  edir.   
 
 
 
 
Maraqlı 
toponimlə rdən  biri  də  Babək  üsyanı  ilə  ə laqədar  hadisələrdə  ərəb  mənbələrində 
Dav ər – rud,  Rud ər –rud və Dud ər –  Rud formala rında çə kilən addır.  Dü zgünü 
Dadəruddur (I, 17).  Dad ər –rud  Bə zz qalasının  6  fərsəngliy ində bir dağın adı  idi. 
Bu toponimin   maraqlı tarixi var.  Er. əv.  744-cü  ilə aid asur  mənbəində M idiyada 
Tadirruta  adlı  dağın  adı  çəkilir.  Fikrimizcə  Dav  -ər-  rud  məh z  qədim  Tadirruta 
toponimi  ilə  eynidir, la kin ərəbcə ya zılışda səhv olaraq “d” (da l) hərfi “v”  (vav) 
kimi  o xun muş  və  nəticədə  Tad  -  ər  –  rud  əvəzinə  Dav  -  ər  –rud  alın mışdır. 
Şübhəsiz ki, bu, sonralar ərəb coğrafiyaçısının əsərin in üzünü köçürmüş katiblərin 
―tad‖  sözünün  ―dav  (tav)‖  kimi  yazmaları  nəticəsində  baş  vermişdir.  Bəlkə  də 
əksinə,  dağın  adı  əslində  Tavirruta  imiş,  asurca  yazılışda  katib  s əhv  buraxmışdır. 
Tədqiqatçılar  Dav  -  ə r  –rud   toponimində  fa rsca  rud  –  ―çay‖   sözünün  olduğunu 
yazırlar.  Lakin  bu,  doğru  deyil.  Əvvələn,  er.  əv.VIII  əsrdə  Midiyada  farslar 
yaşamırd ı.  İkincisi,  toponimikada  dağın  oradan  axan  çay ın  adı  ilə  adlan ması 
qaydası yoxdur.  Ehtimal  ki, tad, tay sözü türkcə tey – ―təpə‖ , ―dağ silsiləsi‖, ir – 
―dağın  gündüşən tərəfi‖  (100,  211)  və  tu  –  ―dağ‖  (160,  III,  2,  1421)  sözlərindən 
ibarət olmaqla tə xminən ― Güneytəpə dağı‖ mənasını verir. ― İr‖ ko mponenti Şima li 
Azərbaycanda Qarairdağ (Qasım İs mayılov rayonu) v ə Ko xo irdağ (Quba rayonu), 
Cənubi Azə rbaycanda Baqrov (Baq – ir -ov) və Zaqrov (Za k –ir- ov) oronimlərində, 
Cənubi A zərbaycanın Qa radağ  mahalında Da ir  –  Ba zı, ya xud  Darvaztəpə dağın ın 
adında qalmışdır. Müqayisə üçün deyək ki, cənubda Səhənd dağının bir qolu o lan 
Qaflantu  dağının  adı  da  qaplan    (pələng)  və    tu  –  ―dağ‖  sözlərindən  ibarətdir. 

---