Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
149 
mə lu matla r vardır. 
 
 
 
 
 
 
 
5. II əsrdə yaşamış antik müə llif  Po liyen (Hərb i fəndlər, VIII; 56) ya zır ki,  
sarmatlarda bir çar Medosak adlanır. Bu ad qədim türkcə mat – ―mətin‖, ―möhkəm‖ 
və sak , çak  – ―sayıq‖, ―huşyar‖, ―ayıq‖ sözlərindən ibarətdir və quruluşca saklarda 
Taksak adı ilə eynidir. 
 
 
 
 
 
6.  Sarmatlar 
çoxlu tayfalardan ibarət idilər (Pliniy, VI, 15). On ların içərisində türk, sirak, dandar, 
qarqar  və  b.  da  vardı.  Göstərilən  tayfaların  ha mısı  türkmənşəlid ir  və  qabaqkı 
əsərimizdə bu barədə ətraflı danışmışıq. 
 
 
7.  Herodot  (IV,  117) 
yazır  ki, savromatlar skif   dilində danışırlar.Skiflərin türklər o lduğunu təsdiq edən 
faktları yu xarıda göstərmişik. 
 
 
 
Gətird iyimiz  fa ktla r 
sarmatların  türkdilli  olduğunu  deməyə  əsas  vermirmi?  Qoy  opponentlərimiz 
sarmatların  İrandilli  olduğunu  göstərən  bircə  fakt  gətirsin lər.  Gətirə  bilməzlər, 
çünki  qatığa  qara  demək  mü mkün  deyildir.  Skiflərin,  sakların  və  sarmatların 
İrandilli  sayılması  nəticəsində  türk  xalqların ın,  o  sıradan  Azərbaycan  xalqın ın 
tarixində yaran mış dolaşıqlıq ları a radan qaldırmaq üçün g ələcək nəsillərə   mənsub 
tədqiqatçılar ço x ə mə k sərf et mə li olacaq lar. Bioloq-antropoloq Rəbiyyə Qasımova 
―İstiqlal‖ qəzetində (1993-cü il 5-13 mart) ―К этногенезу азербайджанцев (Бакы, 
1991)  kitabıma rəy ində mən im A zərbaycan ərazisində qədimdə türklərin yaşaması 
fikrimə  qarşı  ç ıxır.  Ney ləsin,  50  ildən  artıq  guya  etnogenezlə  məşğul  olduğunu 
yazan bu ―alimimiz‖in əslində isə bu möv zuda heç nəyi yoxdur. 
 
 
 
 
 
 
 
Sarmatla rla  ə laqədar  olaraq  
bir  neçə  söz  A lan  adlı  qədim  türk  etnosu  haqqında  demək  lazımd ır.  Eran ın 
əvvəllərində nəhəng bir ərazidə - Ural-Vo lqa çayları arasında bir etnos Alan adı ilə 
mə lu mdur.  Digər  tərəfdən  Şima li  Qafqa zda  yaşayan  İrandilli  osetinlərin 
özünüadlandırması  allondur.  Bu,  alan ların  həmin  osetinlərin  u lu  əcdadları 
sayılması  üçün  bəs  etmişdir!  Osetinlərin  mənşəyi,  dili  və  tarixi  ü zrə  mütəxəssis, 
milliyətcə  osetin  V.  İ.  Abayev  özü  yazıb  ki,  osetinlərin  şərqdən  gəlmə   olması 
haqqında  fikirlər  səhvdir.  O,  osetin  dilində  qədim  yunan,  latın,  alman  və  s. 
xalq ların dillərinə aid sözlər aşkar etmişdir.  Elə  isə Ural və  Vo lqa çayları arasında 
yaşayan alanlarda bu sözlər o la bilərd imi?   
 
Əslində  A lan  etnik 
adını daşıyanlar təmiz türklər id ilər. Alan etnonimindəki ―al‖ kö kü Alat  (Ələt) və 
Alar  türk  tayfalarının  ad larında  da  iştirak  edir.A.  Bakıxanov  yazır  ki,  alanların 
adətləri hunların adətləri  ilə eyni  idi (67,  18). Prokopi (VI  əsr) ad lı tarixç i ya zır ki, 
alanlar  mənşəcə  massagetlərdəndir  (Прокопий  Кесарийский.  Ис тория  войн. 
СПБ 1862). 
 
 
 
Təssüf  ki,  bu  dolaşıq  məsələni  burada 
geniş  təhlil  etmək  imkanımız  yo xdur  və  sarmat-alan ların  Sirak  tayfası  haqqında 
söhbətimizə keçirik. 
 
Sarmatların  Sirak  tayfası  nə  vaxtsa  Cənubi 
Qafqa za gəlmiş, Ermənistanda və Albaniyada məskunlaşmışdır.Oxucuda sirakla rın 
türk olmasına şübhə yaranmaması üçün biz bəzi faktları gətirməyə məcburuq. 
 
 
Antik  müəllif Tatsit (Annallar,  XII, 15) şimalda ―Sirakların  çarı 
Zorsin‖ ifadəsini işlədir.Müəllifin ―Zorsin‖ kimi yazd ığı ad latın dilində ―ç‖ səsinin 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
150 
olmadığına  görə  ―Çursin‖  kimi  o xun malıdır.  Çursin  türkcə  çur  ―pəhləvan‖, 
―qəhrəman‖, ―güclü‖ və ―kimi‖, ―elə bil ö zü‖ mənalarında sin (şin, çin) sözlərindən 
ibarətdir.  (Yu xa rıda  biz  Manna  ş əxs  adlarının   bəzilərində  ―sin‖  ko mponentinin 
iştirak  etdiyin i  yazmışıq).  Bütünlükdə  Çursin   ―pəhləvan  kimi‖,  ―igid  təki‖ 
mənasındadır. (Müqayis ə et: türk xaqanı Çur-Tarduş). 
 
 
 
I  əsr  müə llifi  Strabon  şima lda  sirakların  bir  ça rın ın  adını  Abeak 
adlandığını yazır.  Bu ad da türkcədir. Altay dillərində abaqa ―əmi‖  (166, I, 64-66) 
mənasındadır.  Müqayis ə  üçün  deyək  ki,  VIII  əsrdə  Altayda  telenqutların  başçısı 
Abak, teleutların  XVII əardə  xan ı Abak adlanırdı.  XIII əsrdə  monqollarda  Çingiz 
xanın nəslində Abaqa  xanın  adı da  mənşəcə bu sözlə bağlıd ır.  Çuvaşlarda indi də 
Abak, Abayak şəxs adları vard ır.   
 
 
 
 
Tatsit (Salna mə,  XII, 16) sirakların Şima li Qafqa zda ş əhərinin adını Uspu 
kimi  yazır.  Bu  toponimi  Üçupu,  yaxud  Üçupa  (Üçoba)  kimi  bərpa  etmək  o lar 
(Azərbaycan dilindəki ―oba‖ sözünün qədim türk dillərində ―upa‖, ―upu‖ forma la rı 
mə lu mdur).  Nəhayət, qeyd edilmə lidir  ki, qaraqalpaqlarda  Kara -Sira k, özbə klə rdə 
Çuvan-Sirak, Katta Sirak, türkmənlərdə Çiraxçi adlı tayfalar vardır. 
 
Təkcə bu üç fakt sarmatla rın Sirak tayfasının türkmənşəli olduğunu aydın 
göstərir. V. İ.Abayevin sirakları İrandilli sayması və hətta ―sirak‖ etnonimini osetin 
dili əsasında ―rəvan rəqs edən‖ kimi izah et məsi (39) ağlabatan deyildir. 
 
Cənubi Qa fqazda şira k tayfasının  məskunlaş ma va xtı  məlu m deyil.  La kin  
indiki  Ermən istan ərazisində şirakla rın  miladdan qabaq yaşadığını göstərən faktlar 
var. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1. V əsr ermən i türixç isi Moisey Xorenasinin e r. əv. II əsrdə şima ldan türk 
bolqarların  Ermənistanda Şirak əyalətinə gəlib  məskunlaşdığını yazması və ―Şirak 
hakimi‖ ifadəsini  işlətməsi  (III  kitab,  43-cü fəsil) şirakların orada  miladdan əvvəl 
məskun  olduğunu  göstərir.  Hə min  müəllif  I  əsrdə  ermən i  çarının  Şira kın 
oğlanlarından Quşarı Kəngər və Ko lb əyalətlərinə hakim təyin etməsini də yazır (II 
kitab,  8-ci  fəsil).  Bu   mə lu matdakı  Quşar  ş əxs  ad ı  tə miz  türkcədir.  Bu  ad  kuş  – 
―qartal‖,  ―alıcı  quş‖  (Azərbaycan  ərazisində  erkən   orta  əsrlərə  aid  kiçik  metal 
qartal fiqurları tapılmışdır (bax: A.  B.  Nuriyev. Şamaxı  rayonundan tapılmış tunc 
qartal fiquru. Azə rb.  EA Mərizə ləri.  1972, № 11) və ər sözlərindən ibarətdir.  Ona 
görə erməni tədqiqatçısı P.K.Patkanovun Ermən istanda şirakların məskunlaşmasını 
miladın IV əsrinə aid etməsi dü z deyil. 
 
 
 
 
Ermənistanda  şirakla r  Arpaçay  sahillərində  məskunlaşmışdıla r.  Orta  
əsrlərdə  bu  bölgə  Şirak  –  el  ad lanırd ı.  Tarixi  ədəbiyyatda  rast  gəlinən  ―Şuraqel‖, 
―Şorəyəl‖ formaları da məhz ―Şirak - el‖in  təhrifid ir. Erməni çarı Tiridat (665-699) 
vaxtında şirakların  Şiraqovan adlı ş əhərinin  olması  məlu mdur (189,  153).  VII əsr 
erməni tarixç isi Ananiy Şira katsi məh z Şirak  maha lın ın adı  ilə ad lanmışdır. IX əsr 
ərəb müəllifi İbn Xordadbeh Ermənistandakı Şirak mahalının ad ını Sirac kimi qeyd 
etmişdir (1, 18). ―Kitabi Dədə Qorqud‖ da isə bu toponim katiblərin səhvi ü zündən 
Şirəku  kimid ir.  Keçən  əsrdə  Ermənistanda  Şirakqala  şəhər  xarabalığ ı  vardı  (153, 

---