Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
133 
sözlərindəndir. Attilanın  oğlanlarından İrnak, Orta Asiyada Xivə xanı İrnak (1668-
1688) şə xs adları ilə eynidir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ə  n  c  a  k.  Qədim  türkcə  ənq  –  ―irəlidə  gedən‖,  ―öndə 
dayanan‖  (cərgədə,  döyüşdə)  və  sak,  çak  –  ―oyaq‖,  ―huşyar‖,  ―diribaş‖ 
sözlərindəndir.   
 
B a   z u  k.  Qədim türkcə  bazuk  – ―iri gövdəli‖, 
―dolu bədənli‖ sözündəndir. Hunlarda Əm-Bazuk şəxs adı ilə eynidir.   
 
 
 
 
K  o  r  n  a  k.  Qəd im  türkcə  k ür  –  ―səbatlı  ər‖, 
―möhkəm‖ və ınak – ―dost‖, ―etibarlı adam‖ sözlərindəndir.   
 
 
 
 
Yu xarıda dediyimiz kimi Kürdən şimalda mövcud olmuş 
Alban dövlətinin çarların ın adları A lban tarixçisinə  məlu m deyil.  Həmin dövlətin 
bəzi çarlarının adla rı antik mənbələrdə çə kilir. 
 
 
 
 
 
 
O r o y s.  Er. əv. I əsrdə Alban çarı. Adın bu formasın ı 
Plutarx yazmışdır (Plutarx,  Lu kull, 34). Appian bu adı Oroz,  Oriz,  Dion Kassi is ə 
Oris  kimi  qeyd  etmişdir.  Əsl  forması  Appianın  qeyd  etdiyi  Oro zdur  ki,  bu  da 
əslində  Oruz,  yaxud  Uruz  adın ın  fonetik  ş əklidir.  Türkcə  ―xoşbəxt  əlamət‖,  ―xoş 
nişanə‖,  ―qismət‖,  ―nəsib‖,  ―xoş  güzəran‖,  ―sağlamlıq‖,  ―sərvət‖,  ―var-dövlət‖ 
məna larında olan orəz, oraz, orıs, ırıs, oruz (166, I, 667) sözündəndir. Firdovsinin 
―Şahnamə‖sində Alp Arus (Alp Ər Tunqanın oğlu), ―Kitabi Dədə Qorqud‖da Uru z, 
XII  əsrdə  Orta  Asiyada  Uru zbək  (100,  616),  Çingizxan  dövründə  qırğız 
inallarından biri Urus, Qırğ ız sultanlarının  banisi  Urus xan,  XIV  əsrdə Orta Asiya 
xalq larının  hakimi Orusxan (Qazaxıstanda Aq Orda xanı – 1361 - 1380) və b. şəxs 
adları ilə müqayisə olunur. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
K  o  z  i  s.    Oru zun  qardaşının,  Alban 
sərkərdəsinin  adı  (Plutarx,  Lukull,  34).  Lat ın  dilin in  fonetikasına  uyğun  ş əkildə 
verilmiş bu ad ın əsl forması məlu m deyil. Gü man  ki, türk dillərində ―Ko zik uldu zu‖ 
adlanan  ulduzun  adındandır  (məsələn,  qırğ ız  dilində  qütb  ulduzu  ―Altın  kozık‖, 
Oğlaq  bürcü  ―Təmir  kozik‖  adlan ır).  ―Oğuznamə‖nin  uyğur  variantında  Kazuk 
şəxs  adı  vardır  (179,  27).  Monqollarda  və  türklərdə  Kuçuk  şəxs  adı  da  ―ko zik‖ 
sözünün fonetik formasıdır. 
Z  o  b  e  r.  Er.  əv.  I  əsrdə,  Alban  çarının  adı. 
(Dion Kassiy, XI,  I,  24).  Yunan və latın dillə rində ―ç‖, ―c‖, ―ş‖ səsləri o lmadığ ına 
görə, güman  ki, adın  başlanğıcındankı ―z‖ s əsi əslində ―ç‖ yaxud ―ş‖ səsini ifadə 
edir.  La kin  bu  s əs  köklü  ―s‖  da  ola  bilə r.  Bir  sıra  türk  dillərində  çəpər  (la kin 
xakasca sibət, başqırdca səbər,  monqolca tsəbər, buryat-monqolca səbər) ―tə miz‖, 
―gözəl‖  (L.  Z.  Budaqov,  II,  467),  ―qayda-qanunu  sevən‖,  ―intizamlı‖,  ―ehtiyatlı‖, 
―vicdanlı‖, ―nəcib‖, ―dü z‖  (160, III,  1993) sözündəndir. Qeyd ed ilməlidir  ki, türk 
dillərində  çəbər,  çəvər,  şəvər  forma la rında  olan  bu  söz  ço xməna lıd ır.  Məsələn, 
qırğızca  çəbər  –  ―mahir‖,  ―mərhəmətli‖,  ―cəld‖,  ―d iribaş‖,  ―zirək‖,  ―çevik‖, 
―fəndgir‖,  qazaxca  şəbər  –  ―usta‖,  uyğurca    çəvər  –  ―mahir‖,  başqırdca  sibər  – 
―qanışirin‖,  ―suyuşirin‖,  ―məlahətli‖,  ―cazibəli‖,  xakasca    səbər  –   ―səliqəli‖, 
türkməncə çəpər – ―gözəl‖ və s.  mənalarındadır (106,  142, 326).  Er. əv.  V əsrdə 
sak çarı Sabar, hun Kuturqur tayfasının  xanı  (559-cu il) Zaberxan,  VII əsrin  ikinci 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
134 
yarısında  Şərqi  Türk  xaqanlığında  Şibir  xaqan,  VIII  əsrdə  türk  bo lqarların  çarı 
Sabar, IX əsrdə Arsa xda hakim Savar şə xs adları ilə eynidir.   
 
 
 
 
 
Yu xarıda  qeyd  etdik  ki,  erann  I  əsrinin  60-cı 
illərində  yeni  A lban  çarlığı  yaranır.  A lban  tarixçisi  Musa  Kalankatlə   əsərində  X  
əsrə  qədər  Alban  dövlətinin  xeyli  çarlarının  və  bəzi  alban  feodallarının   və 
ruhanilərinin ad larını çə kmişdir. 
 
A  r  a  n    (I  əsrin  o rtalarında  Alban 
çarının  adı).  Türkcə  erən,  ərən  –  ―şücaətli‖,  ―cəsur  döyüşçü‖,  ―mərd  oğul‖, 
―qoçaq‖, ―qüvvətli‖ (166,  I, 290-291) sözündəndir (186, 27). Qeyd etmək lazımd ır 
ki, ərən – ―döyüşçü‖ sözü hələ er. əv. III  minillikdə şumer dilində vardı (103,  50). 
III əsrdə hun xaqanlarından Eran (bu ad  V  əsrə aid qədim ermən i  mənbəində qeyd 
olunub), XVIII əsrdə Xiva  xan lığına aid s ənədlərdə Aran-Qazi və b. şəxs adları  ilə  
müqayisə olunur.  
 
I əsrdən IV əsrədək bəzi Alban çarlarının adla rı 
mə lu m  deyil.  Alban  tarixç isi  ya zır  ki,  ―kitablar  və  Bibliyanın  hiss ələri 
yandırıld ığına  görə  (VIII  əsrin  əvvəlində  A lban  kilsəsi  Ərəb  xəlifəsinin  əmri  ilə 
erməni  kilsəsinin  tabeliyinə  verildikdən  sonra  erməni  kilsə  başçısı  İlyanın 
sırıncamı  əsasında  alban  dilində  yazılmış  kitablar  yandırılmış,  yeşiklərə 
doldurularaq  Tərtərçaya  atılmışdır  –  Q.  Q.).  Albanların  bu  əsrlərdəki  çarların ın 
adları bilin mir‖ (―A lban tarixi‖, I kitab, 8-ci fəsil).   
 
 
 
 
 
 
 
 
U  r  n  a  y  r.  IV  əsr,  A lban 
çarının  adı (―Alban tarixi‖, I kitab, 19-cu fəsil). Tü rkcə orun – ―taxt- tacda oturan‖, 
―hakimiyyət sürən‖ (166, I,  479) və ər –  ―kişi‖, ―igid‖, ―döyüşçü‖ sözlərindəndir. 
Bu  adın  b irinci  ko mponentini  qədim  türkcə  urunq  –  ―təmiz‖,  ―saf‖,  ―nəcib‖, 
―alicənab‖, ―əsilzadə‖ sözündən (―nq‖ qovuşuq səsinin ―n‖ səsinə keçməsilə) ibarət 
olduğunu da guman etmək o lar. Adın sonunu təşkil edən “ər” sözünün “ayr” kimi 
yazılışı  türk  d illərindən  qədim  erməni  dilinə  keçmiş  (lakin  erməni  tədqiqatçıları 
bunu bilərəkdən danınırlar və  “ər” sözünü Ari – fa rsları əcdadlarının  adını bildirən 
Ari  etnonimi  ilə   bağlayırlar)  “ər‖   sözünun  “ayr”  kimi  tə ləffü zündən  irə li  gə lir. 
XVIII əsrdə Xivə xan lığ ına aid sənədlərdə Orunbəy şəxs adı ilə müqayisə edilir
 
 
 
 
 
A  s  a  y  (IV  əsrdə  Alban  çarının  adı). 
Türkcə as –  ―iltifat‖, ―mərhəmət‖, ―nəvaziş‖, ―əziz‖ (166, I, 91) sözündən və “ay” 
şəkilçisindəndir.‖Alban  tarixi‖ndə  Mehranilərdən  (Cavanşirin  mənsub  olduğu 
nəsildən) Vara z Tridatın oğlan larından biri də  qədim ermən icə ya zılışda İsay (Esay, 
Asay adının şəkli)  kimi qeyd olunmuşdur. Asay və Esay şəxs adları Orta Asiya və 
Vo lqaboyu  türk  xalqlarında  geniş  yayılmışdır:  azərbaycanlılarda  Azay,  ruslarda 
Aseev,  ermənilərdə   Esayan,  gürcülərdə  Esadze  və.  b.  IX  əsrdə  Arsakda  xristian 
albanların  hakimi  Esay  Stepannos  (ərəb  mənbələrində  İsa  ibn  İstifanus),  XVII 
əsrdə  Alban  xristian  tarixçisi  Esay  Əsən  Cəlalın   (təəccüblüdür  ki,  tarixçilərimiz 
onun  adını  ―Yesayi  Həsən‖  kimi,  yəni  Asay  adının  qədim  ermən icə  yazılışı  o lan 
―Esay‖ formasını azərbaycanca ―Yesay‖ kimi, Əsən adının  ermən icə yazılışı o lan 
―Hasan‖  formasını  isə  azərbaycanca  ―Həsən‖  kimi  yazırlar;  baxın :  Yesay  Həsən 

---